Europa krijgt nooit vrij van de geschiedenis

Na 70 jaar van vrede die volgen op 1000 jaar opeenvolgende oorlogen davert de Europese Unie op haar grondvesten. Als de Britten stemmen voor een Brexit moeten Robert Kaplan en Ivo van de Wijdeven een hoofdstuk aan hun belangwekkende boeken toevoegen. ‘Nationalisme kan leiden tot de desintegratie en interne verzwakking van de EU op het wereldtoneel.’

creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.0

 

‘De eindeloze graanvelden hadden door de ochtendnevel de onbestemde donkere kleuren van een gravure. De uitgestrektheid van de laagvlakte was een openbaring. Expansionistische imperia troffen hier zo weinig hindernissen aan dat het echt een wonder mocht heten dat de Romaanse taal er had overleefd.’

Robert Kaplan’s Duister Europa is meer dan een geschiedenisboek over Roemenië. Het is een lofzang op lezen en reizen, door het land en de ideeën van zijn intellectuelen. Hoe moeilijk het ook is om door te dringen tot de ziel van een volk, Kaplan komt aardig in de buurt. Via Roemenië reis je Moldavië en de piepkleine pro-Russische afscheiden republiek Transnistrië in. Daarachter ligt het Oekraïense Odessa al, midden in het onbestemde grensland tussen West en Oost. Hier sturen onze diplomaten mee de geopolitieke conflicten tussen Europa en Rusland.

Duister Europa

Sinds het land in de cocon van de EU en de NAVO is ingetreden, hoopt Roemenië vrij te hebben gekregen van de geschiedenis. Maar zijn deze instellingen ook niet zélf bron van conflict, net zoals Rusland? Kaplan vindt van niet. Eerder noemt hij het oprukkende nationalisme in Europa een bedreiging. Voor het eerst zien we in Oost-Europa angsten en nationalistische tendensen die niet zijn veroorzaakt door buitenlandse invasies van bijvoorbeeld het Ottomaanse Rijk of de Sovjet-Unie.

Nationalisten in Oost-Europa zullen sterker worden als zij het Verenigd Koninkrijk uit de EU zien stappen. 

Anno 2016 heeft een mix van globalisering, multiculturalisme en immigratie die rol overgenomen. De nationalistische krachten in Oost-Europa zullen alleen maar sterker worden als zij een belangrijk land als het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie zien stappen. De verspreiding van nationalisme in Europa kan leiden tot desintegratie en interne verzwakking van de EU op het wereldtoneel.

Kaplan licht ook een tipje van de sluier op over de economische strijd, die doorgaans onzichtbaar is. Het Russische staatsgasbedrijf Gazprom noemt hij een “neo-tsaristisch gasimperium dat geopolitiek bedrijft”.

Vele Oost-Europese EU-lidstaten zijn zo goed als volledig afhankelijk van Russisch gas. De verwevenheid van economische en politieke belangen in Rusland maakt dat Rusland niet enkel gas, maar ook politieke invloed in Oost-Europa verspreidt. Als het corrupte huwelijk tussen politiek en economie ook bestaat in Oost-Europa, zal dat proces nog vlotter verlopen. De strijd tegen corruptie in Oost-Europa is op die manier een politiek instrument om meer onafhankelijk te worden van Russische invloed.

Kaplan waarschuwt West-Europa: Poetin’s revanchisme bedreigt Europa’s veiligheid en het “tragische levensgevoel” dat ons alert moet houden, is in West-Europa ingeslapen. In Oost-Europa, dichter bij de grenslanden waar de geschiedenis voortdurend als een tektonische plaat in beweging is, wordt het weer wakker. Historicus Ivo van de Wijdeven betoogt in zijn boek De Rafelranden van Europa dat de Russische annexatie van de Krim het gevoel wakker maakte.

Akkoord over de toetreding van de Republiek van de Krim tot de Russische Federatie

Rafelranden van Europa

Na in sneltreinvaart te hebben gelezen over de historische ontwikkelingen die ons continent hebben geleid naar waar het vandaag is – mijlpalen zoals de Vrede van Westfalen die hele wereldordes hebben veranderd – lezen we dat Oekraïne en het Midden-Oosten, de vluchtelingen, het terrorisme en de radicalisering van nakomelingen van islamitische arbeidsmigranten in Europa, de grote gebeurtenissen van vandaag zijn. 

Dit zijn ook de gebeurtenissen die nationalisten uitleggen als de schuld van de EU, maar ze stellen die gebeurtenissen voor als volledig losstaand van de geschiedenis en onze gedeelde verantwoordelijkheid in die geschiedenis. Het historische bewustzijn dat Van de Wijdeven wakker wil maken, is noodzakelijk om een geïnformeerde keuze te kunnen maken in een referendum voor of tegen de EU. 

In het Verenigd Koninkrijk zou het historische bewustzijn klaarwakker moeten zijn om een geïnformeerde keuze te maken over een Brexit. 

Eerst passeren de historische wortels van de verschillende conflicthaarden die Europa omsingelen de revue: Rusland, het Ottomaanse Rijk en Afrika. In het laatste en interessantste hoofdstuk over de groei van een Europese unie komen verbanden samen en drijven nieuwe inzichten boven. 

Van de Wijdeven betoogt dat de pogingen tot christelijk-Europese eenmaking begonnen met het Frankische Rijk en het Heilig Roomse Rijk als keizerrijk van de Katholieke Kerk. Interne godsdienstoorlogen waren echter de norm. De parallel met de hedendaagse pogingen om het Midden-Oosten te verenigen onder de islam is duidelijk. Pas in de 17e eeuw was de Vrede van Westfalen de mijlpaal van de moderne natiestaat. Kan Westfalen herhaald worden als oplossing voor de Arabische wereld: een herziening van het 100-jaar oude Sykes-Picot akkoord en een hertekening van de grenzen?

In Europa was Westfalen echter ook de kiem van een op nationalisme gebaseerde wereldorde die 300 jaar later twee keer zou uitmonden in de vernietiging van Europa. Europa had twee wereldoorlogen nodig om tot het besef te komen dat het noodzakelijk was om een deel van de nationale soevereiniteit af te staan voor een gezamenlijk beleid, in naam van de veiligheid.

Na het lezen van Van de Wijdeven’s boek voel je een zware verantwoordelijkheid voor elke keuze die we vandaag over de EU maken. We beslissen niet alleen over de EU vandaag, maar over resultaten van Europese eenmaking van de afgelopen 1000 jaar. Als elke Brit Van de Wijdeven’s boek zou lezen voor hij ja of neen antwoordt op de vraag of het Verenigd Koninkrijk lid moet blijven van de EU, zouden we een ander resultaat krijgen.

Van de Wijdeven verklaart ook waarom het noorden (West-Europa) in de loop van 1000 jaar de leidende positie kreeg die het tot vandaag behoudt. Ooit was de Europese beschaving immers geconcentreerd in het zuiden – het Romeinse Rijk – en was het noorden bevolkt door “barbaren”.

Uiteindelijk was het Oost-Europa dat achterbleef bij cruciale ontwikkelingen. De renaissance deed in de 16e nog wel het machtige Pools-Litouwse Gemenebest aan (spijtig dat Van de Wijdeven dat vergeet te vermelden), maar we zullen nooit weten wat er met die volkeren was gebeurd, had de opdeling van deze bloeiende Europese mogendheid tussen Rusland, Pruisen en Oostenrijk nooit plaatsgevonden.

Hadden ze dan ook deelgenomen aan de koloniale inspanning en geprofiteerd van de massale opbrengsten? Hadden de industriële revolutie, het kapitalisme en de vrije markt dan even snel in Oost-Europa voet aan de grond gekregen? De enige West-Europese ontwikkeling die Oost-Europa zichzelf wil besparen: het ontstaan van de nieuwe multiculturele samenleving doordat de sterk groeiende West-Europese economieën na WOII arbeidskrachten van buitenaf moesten aantrekken.

Dubbele vertrouwenscrisis

In West-Europa ontstond een misplaatst superioriteitsgevoel dat tot vandaag de mentale barrière met Oost-Europa verklaart. West-Europeanen denken als West-Europeanen, niet als Europeanen. De eeuwenlange identiteitsvorming van Oost-Europa is een blinde vlek in onze contreien. Het stereotiepe beeld over Roemenië en Polen zou zo snel mogelijk tot het verleden moeten behoren, en vooral Kaplan’s boek helpt daarbij.

Kaplan’s uitgebreide filosofische overpeinzingen over cultuur en architectuur doen wel degelijk ter zake: uiteindelijk zijn het net die elementen die maken dat de lezer echt meereist. Kaplan weeft de Roemeense identiteit als een kleurrijk tapijt van het Byzantijnse, Ottomaanse, Russische en Habsburgse rijk; en van het fascisme, communisme en de democratische rechtsstaat.

Kaplan en Van de Wijdeven bieden tegengif tegen de meervoudige vertrouwenscrisissen die exit-referenda voeden.

De Europese geschiedenis deed een proliferatie aan breuklijnen ontstaan en mondde uit in eenmaking over alle breuklijnen heen, maar de lijnen bleven bestaan. Ze werden weer zichtbaar door de vluchtelingencrisis (West-Oost) en de economische crisis (Noord-Zuid), die het vertrouwen in de meest tastbare verwezenlijkingen van de Europese integratie ondermijnen, namelijk de open binnengrenzen en de euro.

Deze dubbele vertrouwenscrisis voedt nationalisme, desintegratie en exit-referenda. Kaplan en Van de Wijdeven bieden een tegengif: een nieuw besef van onze plaats in een lange geschiedenis, en zo ook van onze verantwoordelijkheid als burgers van de 21ste eeuw. Onze verantwoordelijkheid tegenover een project dat ons allemaal, onze voorouders en onze nakomelingen toebehoort: de Europese Unie.

We kunnen en moeten de eigen geschiedenis elke dag mee vorm geven. Want we krijgen nooit vrij van de geschiedenis.

Duister Europa door Robert Kaplan is uitgegeven door Unieboek/Het Spectrum. 328 blzn. ISBN 9789000345410.

De Rafelranden van Europa door Ivo van de Wijdeven is uitgegeven door Unieboek/Het Spectrum. 304 blzn. ISBN 9789000347421. 

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.