Het grote geld van de Pinksterkerk

Een Pinksterchristen wordt geacht één tiende van zijn inkomen af te staan aan zijn congregatie. Tithing heet dat in het Engels. Het is een hoeksteen van de Pinksterbeweging en het levert veel inkomsten op.

Daar staat wat tegenover. Pinksterkerken stellen behalve spiritueel heil immers hic et nunc ook materiële welvaart in het vooruitzicht. Dat leert de zogenaamde Prosperity Gospel, een typische pinksterpreek die stelt dat wereldse rijkdom (net als gezondheid) een zegen is van God. Armoede is des duivels, maar kan verdreven worden door geloof, gebed, genezings- en verlossingsrituelen.

Gedaan dus met wachten op een beter hiernamaals. Stinkend rijk worden hoeft niet langer een odium te zijn, ook niet voor een rechtgeaarde christen.

Van de Wereldbank naar de kerkstoel

In Afrika, koploper in het aantal bekeringen, telt de pinksterbeweging vandaag ongeveer 126 miljoen volgelingen (11% van de totale bevolking). Het gros – 109 miljoen – is toegetreden na 1980. Andere schattingen lopen op tot 15%.

De Pinksterkerk legt de oorzaak van armoede bij bovennatuurlijke krachten.

De jaren tachtig waren voor Afrika ook de tijd waarin de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds liberaliseringen oplegden. De onafhankelijke naties zaten met een schuldenberg. Publieke dienstverlening moest zoveel mogelijk afgebouwd worden en macro-economische ingrepen en privatiseringen leidden tot nog meer jobverliezen, die vooral laag- en ongeschoolden troffen.

Dat verloren decennium valt niet toevallig samen met de snelle opkomst van pinksterkerken. Volgens sommigen verklaart de toegenomen misère en het terugtreden van de overheid uit allerhande dienstverlening, mede het succes van de pinksterbeweging. Die legt – volgens sommigen helaas – de oorzaak van armoede en dus ook welvaart bij bovennatuurlijke krachten.

‘Armoede is het werk van Satan’

Frederick Longino, doctorandus aan de University of York, deed in 2010-2011 onderzoek bij schoolverlaters en afgestudeerde jongeren in drie pinksterkerken in de Tanzaniaanse hoofdstad Dar Es Salaam. Werkloosheid is in Tanzania een huizenhoog probleem. ‘De jongeren en hun families wezen naar kwade geesten, het werk van Satan, hekserij, omkoperij en nepotisme als redenen voor werkloosheid en armoede’.

Longino onderzocht de Mountain of Fire Assemblies of God,  Efatha Ministry en Ufufuo na Uzima. Die reiken hun gelovigen genezing en verlossingsrituelen aan als oplossing voor de jongerenwerkloosheid. ‘Volgens hen is poverty evil’, parafraseert Longino. ‘Afrikaanse pinksterchristenen zien werkloosheid en armoede als een aanval van boze geesten of als een straf omwille van een zondig leven, van jou of van je voorouders’.

Toch niet naar de armenkerk?!

Deze uitleg die aan armoede gegeven wordt en de hoop die bekeerlingen stellen op Gods hulp, is geen Afrikaanse affaire. Ook in Latijns-Amerika hebben onderzoekers een verband vastgesteld tussen de sociale komaf van born again christenen. Pinksterkerken doen het nog altijd beter bij “lagere” en armere klassen. Cijfers uit Chili bijvoorbeeld tonen dat het gros van de pinkstergelovigen economisch slechter af is dan de katholieke elite van het land.

Opvallend is wel dat in Chili heel wat gelovigen hun kerk de rug toe keren eens ze het beter krijgen. In Chili is het aantal born again Christenen verdubbeld tussen 1970 en 1992. Sindsdien is de sterke groei echter afgenomen. Tussen 1992 en 2012 steeg hun aantal van 12,5% van de totale bevolking tot 16%. Die groei ligt veel lager dan wat sommigen in de jaren negentig hadden voorspeld. Eén onderzoeker voorspelde toen dat het aantal Pinksterchristenen in 2010 liefst 40 % van de totale bevolking zou beslaan.

Chili doet het economisch beter en de pinksterkerken groeien minder dan verwacht. Misschien komt dat ook omdat de Chileense elite katholiek is en ze erbij willen horen? Of weegt de tijdsintensieve investering in een pinksterkerk niet langer op tegen de baten die de gelovigen eruit halen?

Van vrouwen en drugs afblijven

Ondanks het belang van de Prosperity-theologie wereldwijd is het iets te simpel om te stellen dat alleen de zoektocht naar een job of de verhoopte rijkdom pinksterkerken heeft doen vollopen.

In Zuid-Amerika waren heel wat bekeerlingen plattelandsbewoners die de trek naar de stad hadden gemaakt en op de dool waren geraakt. Meer dan in de Rooms-Katholieke Kerk worden pinksterchristenen geacht gehoorzaam te zijn, tijd te investeren in hun geloofsgemeenschap en conservatief te leven.

Een man hoort zijn lustgevoelens onder controle te houden, tenzij binnen het gezin, en wijdt zich aan de eigen “transformatie”, die van de familie en het grotere geheel. Een vrouw mag spiritueel leiderschap tentoonspreiden, bijvoorbeeld als pastor, maar daarbuiten is haar plek aan de haard. Zij is gedienstig en gehoorzaam. Jongeren moeten discipline leren. Dergelijke normen en een navenante sociale bescherming moeten er onder meer voor zorgen dat mannen van de roesmiddelen en de vrouwen blijven, en jongens braaf naar school gaan.

Jongens gaan naar school en mannen blijven van de vrouwen

Pinksterkerken helpen ook op andere vlakken, weet Katrien Pype (KULeuven), die onderzoek deed in DR Congo. ‘In Kinshasa organiseert de kerkgemeenschap bijvoorbeeld  riz-tournes of tontines, kunnen de christenen een startkrediet krijgen voor een kleine commerciële activiteit of vinden mensen via het kerkelijk netwerk een job, een huwelijkspartner of een sponsor voor hun studies.’

Pastors in patserbakken

De pinksterbeweging is intussen meer dan honderd jaar oud en veel gelovigen zien natuurlijk in dat heling- en verlossingsrituelen niet altijd het verhoopte (financiële) resultaat brengen. ‘Hoewel sommige jongeren in Dar Es Salaam daadwerkelijk hulp kregen bij het invullen van sollicitatieformulieren of de voorbereiding voor een jobinterview,’ zegt Longino, ‘was dat louter te danken aan medekerkgangers die vrijwillig die taak op zich hadden genomen. Hun pastor bleef zweren bij gebeden en rituelen.’

Een van de grootste megakerken in Dar Es Salaam heeft eigen bussen en helikopters.

Mirakelen bleven meestal uit en intussen gingen sommige pastors zich ongegeneerd in luxe gingen wentelen. ‘Ufufuo na Uzima is één van de grootste megakerken in Dar Es Salaam en beschikt over eigen bussen en helikopters. In de drie kerken die ik onderzocht heb, is er geen doorlichting van de inkomsten. Alleen regelmatige en forse individuele bijdragen worden in het bijzijn van de congregatie door de pastor omgeroepen en gezegend’. Accountability is een probleem, ook al kan dat evengoed gezegd worden van andere segmenten van de samenleving.

Kritiek in eigen rangen

Binnen de Pinkstergemeenschap groeit evenwel ook kritiek op de geldzucht en de Prosperity Gospel.  De idee dat je dankzij een bovennatuurlijke ingreep rijk (welvarend, gezond, …) zal worden als je maar hard genoeg gelooft, is ronduit nefast voor arme landen, vindt Lawrence Temfwe, pastor en oprichter van het Jubilee Centre in Zambia.

‘In plaats van gelovigen te verwijten dat ze arm zijn omdat ze niet hard genoeg geloven, leert het Jubilee Centre dat armoede veroorzaakt wordt door corrupte politieke systemen die ze juist moeten aanvechten’, zegt Richard Burgess van de University of Roehampton, die onderzoek deed naar onder meer Jubilee Centre. ‘Armen worden aangemoedigd om ook door hard werk vat te krijgen op het eigen leven.’

Temfwe voorziet sociale projecten voor zijn gelovigen en schuwt zelfs het politieke engagement niet. Voor de Zambiaanse verkiezingen van 2006 kreeg Jubilee Centre verkiezingskandidaten zover om een Memorandum of Understanding te ondertekenen waarin bewoners en middenveld van Mapalo, een arme wijk vlakbij Zambia’s tweede grootste stad Ndola, hun noden hadden opgelijst. Het initiatief kwam van pastor Temfwe en omvatte uitgebreide gesprekken tussen gelovigen, inwoners, kerkleiders, politici en het ruime middenveld. De nationale kiescommissie van Zambia stelde het sociale contract van Mapalo als na te volgen voorbeeld en na de verkiezingen van 2006 werd de illegale nederzetting Mapalo opgewaardeerd.

Gedaan met preken (alleen)

‘Van twaalf congregaties die ik onderzocht heb in Ngaoundéré (Noord-Kameroen), zou ik maar één omschrijven als een prosperity church’, zegt de Noorse prof. Tomas Sundnes Drønen (School of Mission and Theology). ‘Economisch succes stond bij de andere ook wel op de agenda, maar gezondheid of rijkdom werden nooit aanzien als zomaar een gevolg van het “juiste geloof”.

Is er een verschuiving aan de gang? Komt de nadruk  almaar meer te liggen op inzet en integriteit van de gelovigen, vaak ondersteund met wat westerlingen “ontwikkelingssamenwerking” zouden noemen, dan op Gods gratie die uit de hemel komt vallen en de rechtgeaarde gelovige plotsklaps welvarend moet maken?

‘Ik denk niet dat er een verschuiving is’, reageert Katrien Pype. ‘Eigenlijk zijn er twee grote verhalen binnen de Pinksterkerk. De “prosperity gospel” vind je bijvoorbeeld vaak in Nigeria. In Kinshasa ben ik veeleer de “gospel of the spiritual battle” tegengekomen, de strijd tussen duivel en God. Iedere kerk combineert beide verhalen, maar afhankelijk van de socio-economische en culturele context waarin de pasteurs opereren, zal het ene of het andere verhaal domineren.’

Pastors die zichzelf verrijken op de kap van hun (goed)gelovige parochianen, blijven een schrijnende realiteit. Toch toont Jubilee Centre dat het gevaarlijk is om te veralgemenen. De pinksterbeweging is bovendien wijdverbreid en dringt door tot in de verste uithoeken van deze planeet. Heel veel kerken ontstaan ter plekke, gedragen door lokale bekeerlingen.

In Pinksterkerken doen aan ontwikkeling, als ‘t God belieft trekken we naar de hooglanden van Zuid-Ethiopië en gaan we dieper in op de link tussen pinksterkerken en ontwikkelingssamenwerking.