Het nieuwe rechtse Polen, een koele minnaar van de EU

Zelden was een verkiezingsoverwinning zo duidelijk: ‘Recht en Rechtvaardigheid’ (PiS) haalde op 25 oktober 37,5 procent van de stemmen, 13 procent meer dan de verliezende, liberale regeringspartij ‘Burgerplatform’ (PO). PiS haalt daarmee een absolute meerderheid in het parlement. Nooit was zulk een politieke krachttoer vertoond in het democratische Polen. De Europese Unie zal het geweten hebben.

Vluchtelingen = immigranten

Tijdens de verschillende EU-toppen over de vluchtelingencrisis stelde premier Kopacz zich afwijzend op tegenover elke Duitse hint omtrent verplichte spreidingsplannen. Kopacz werd door veel waarnemers als een harde tante omschreven. Maar volgens PiS was de premier nog veel te soft. Uiteindelijk stemde ze toe dat Polen 7.000 extra vluchtelingen (bovenop de 2.000 die eerder waren overeengekomen) zou opnemen.

Vluchtelingen zouden ‘besmettelijke ziektes’ meebrengen.

Prompt ging partijleider Jaroslaw Kaczynski van PiS verbaal tekeer tegen de vluchtelingen, die rechts consequent ‘immigranten’ noemt. Ze zouden ‘besmettelijke ziektes’ meebrengen en een voorhoede vormen voor een islamisering van Polen.

Met zulke radicale uitspraken lijkt PiS beter dan PO het publieke aanvoelen omtrent de vluchtelingen aan te voelen en te vertolken. Begin november wees een peiling van TNS Polska uit dat 73 procent van de Polen vindt dat hun land het zich financieel niet kan veroorloven om vluchtelingen op te nemen.

De meeste Polen vinden dat hun land al meer dan gastvrij is met de liberale regels voor migratie vanuit het woelige buurland Oekraïne. Aan te nemen valt dat PiS de komende jaren binnen de EU kiest voor een afwijzing van de komst van veel vluchtelingen uit de Arabische wereld en Afrika.

Klimaat = NIMBY

Inzake het klimaatdossier zal Polen met de PiS-regering niet meteen de groene kaart trekken. Vooreerst is er het persoonlijke element: premier Beata Szydlo is zelf een mijnwerkersdochter uit Breszcze in het zuidwesten van Polen. De lokale mijn ligt er, net zoals zovele Poolse mijnen, in financieel zwaar water. Maar ze is wel de grootste werkgever, van vader op zoon.

Dan is er het bredere plaatje. Polen haalt 90 procent van zijn elektriciteit uit centrales op steenkool. En veel gezinnen gebruiken het vervuilende antraciet als verwarming. Polen zit op de grootste steenkoolreserves van heel Europa. Het land is niet meteen zinnens die rijkdom onbenut te laten.

En ten derde is er de geopolitiek. Van het Poolse gas komt 60 procent uit Rusland. Al van 1944 levert de oostelijke buur gas aan Polen. Vandaag heeft het Poolse staatsbedrijf PGNiG een contract met GAZPROM lopen tot 2022. Maar tegelijkertijd wil Polen de relatieve afhankelijkheid van dat Russische gas afbouwen. Ook daar speelt steenkool een rol. Momenteel wordt al de helft van de totale Poolse energiebehoefte door steenkool ingevuld. Hoe minder Polen energie-afhankelijk is van Rusland, hoe harder Polen kritiek kan leveren op de imperialistische politiek van Poetins Rusland.

Rusland = grote boze beer

Onderhuids bouwt Polen aan een oude politieke droom.

Want Ruslands interventionistische politiek in het oosten van Oekraïne baart Polen begrijpelijk veel zorgen. Meer nog: Polen ziet zichzelf als bruggenhoofd van de Europese Unie richting oosten. Warschau wil niks liever dan dat buurlanden als Wit-Rusland en Oekraïne mee worden opgenomen in de schoot van democratisch Europa. Maar de Russen liggen dwars. Ze steunen dictator Loekashenko in Wit-Rusland en de separatisten in het oosten van Oekraïne.

Het Polen van PiS zal de banden met de Oost-Europese vrienden nog meer aanhalen. De Visegrad-groep met Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije zal voor Warschau nog meer gewicht krijgen. Onderhuids bouwt Polen aan een oude politieke droom: een snoer van bevriende Oost-Europese landen van de Baltische staten tot de Balkan als tegengewicht voor de gevaarlijke Russische grote beer .

Euro = welkom en veraf

Een hardere opstelling in dergelijke dossiers betekent helemaal niet dat PiS Polen naar de uitgang van de Europese Unie zou leiden. Wel integendeel. In verkiezingsdebatten lieten PiS-kopstukken zoals Beata Szydlo er geen twijfel over bestaan dat Polen resoluut voor het eigenbelang zal kiezen maar wel binnen de Unie. Polen is de grootste netto—ontvanger van Europese subsidies. Tot 2020 kan het land rekenen op 80 miljard euro vanwege de rijke ooms en tantes uit het Westen.

Met dat geld ondergaat Polen de jongste jaren een drastische make-over. Wegen en snelwegen, bruggen, luchthavens, supersnelle treinen, fietspaden, jachthavens….Infrastructureel Polen wordt in rap tempo de 21^ste eeuw binnengeloodst. Al die nieuwe hardware geeft de Poolse bloeiende economie een serieuze boost.

Zijn de euro’s van de Unie meer dan welkom in Polen, dan geldt dat niet voor ‘de’ euro. Kopstukken van PO, zoals ex-president Bronislaw Komorowski, hadden de voorbije jaren nu en dan gehint op een introductie van de Europese eenheidsmunt in een afzienbare toekomst. Dat euro-optimisme wordt door PiS en de meeste Polen niet gedeeld. Zij houden vast aan de aloude Zloty. De eigen munt laat toe om een zelfstandig monetair beleid te voeren en dus de Poolse import en export bij te sturen. In principe is de Poolse Nationale Bank wel onafhankelijk. Maar het valt af te wachten of de Bank durft, wil of kan ingaan tegen de noden en richtlijnen van een nieuwe regering.

Cultuursector = bang

Begin oktober werd in de Universiteitsbibliotheek van Warschau Polens belangrijkste literaire prijs, de NIKE, uitgereikt. Een oude vos stal er de show: Adam Michnik, ex-dissident, stichter van de kwaliteitskrant Gazeta Wyborcza en stem van progressief Polen.

‘Schrijven zal nog gevaarlijker worden!’

Michnik vertolkte in zijn speech de heersende gevoelens van de culturele elite: ‘Schrijven is een gevaarlijke daad. Maar in het Polen dat over enkele weken vorm zal krijgen, zal het nog gevaarlijker zijn!’ Ook op de Boekenbeurs van Krakow eind oktober was de angst voor PiS voelbaar. De partij wil in elk geval alle vormen van culturele subsidie onder de loep nemen. Culturele partners in West-Europa checken best even bij hun Poolse vrienden of ze nog geld in kas krijgen.

Ook de holebi-gemeenschap hoeft op niet al te veel clementie te rekenen van de PiS-regering. Artikel 18 van de Poolse grondwet noemt het huwelijk expliciet een verbintenis van man en vrouw. Er zijn geruchten dat PiS een nieuwe grondwet wil voorstellen, maar honderd procent zeker zal artikel 18 niét sneuvelen.

Holebi-koppels hebben het vaak niet onder de wind wanneer ze een huis willen huren. In Polen kan de eigenaar helemaal autonoom beslissen of en aan wie hij verhuurt. Een vrijkaart dus voor discriminatie. De enige wettelijke blokkade tegen discriminatie is het verbod om mensen wegens hun seksuele geaardheid te ontslaan. Maar een ‘officiële’ reden voor ontslag is gauw bedacht.

Kaczynski = Orban?

Wat Europa best niet onderschat, is de concentratie van macht in de persoon van Jaroslaw Kaczynski. In naam is hij partijleider, in de feiten is hij kingmaker. Het was Kaczynski die Duda als presidentskandidaat uitstuurde, het was Kaczynski die Szydlo als kandidaat-premier naar voren schoof. Beiden zijn schatplichtig aan deze die hard. Jaroslaw is de tweelingbroer van Lech Kaczynski, die als president omkwam bij de vliegtuigramp in Smolensk in 2010.

Jaroslaw acht het zijn plicht de politiek van zijn broer verder te zetten. Het is een beetje een zonderlinge man, workaholic, slechte slaper, verstokt vrijgezel die naar eigen zeggen ‘enkel twee katten’ als bedpartner duldt en die vaak openlijke blijken geeft van sympathie en begrip voor de omstreden Hongaarse premier Victor Orban.

Toch is het te kort door de bocht om Kaczynski een ‘tweede Orban’ te noemen. Polen wordt ook onder een PiS-regering geen ongeleid projectiel in Europa. EU-kenner Hendrik Vos van de Gentse universiteit wijst er op dat het Poolse diplomatieke korps in de EU na tien jaar lidmaatschap gepokt en gemazeld is in het zoeken naar compromissen. Bovendien zijn behoorlijk wat topambtenaren van PO, die de bui al zagen hangen, de voorbije weken en maanden op zoek getogen naar ander emplooi. Ook zij zitten nu vaak aan de knoppen op diplomatieke en buitenlandse ambtelijke posten.

Schrijver Henryk Sienkiewicz is een van de vier Poolse Nobelprijswinnaars literatuur en in heel Europa bekend wegens zijn magnum opus ‘Quo vadis?’, Latijn voor ‘Waar ga je heen?’ Die oude vraag dringt zich op in de relatie tussen de Europese Unie en de nieuwe machthebbers in Polen.

Marc Peirs is Polenwatcher voor VRT en schrijft nu en dan bijdragen voor MO*. Op dit moment leeft hij met zijn gezin in Polen als tijdelijk correspondent voor radio, televisie en deredactie.be.