Het verrassende activisme van de Zuid-Koreaanse popcultuur

Oscarwinnaar Parasite, Netflix-hitserie Squid Game en Koreaanse boybands hebben iets met elkaar gemeen: de Zuid-Koreaanse monstersuccessen en hun fans leveren kritiek op kapitalisme en ongelijkheid. Waarom is de Zuid-Koreaanse (pop-)cultuur zo geëngageerd? Of lijkt dat maar zo?

Een miljoen tickets waren gereserveerd voor de verkiezingsbijeenkomst in juni 2020 van toenmalig president Donald Trump. Maar het stadion in Tulsa, Oklahoma had slechts plaats voor 19.000 mensen. Het bleek een actie van duizenden fans van K-pop – Zuid-Koreaanse popmuziek; een mix van pop, dance en hiphop – die elkaar op sociale media hadden opgeroepen kaartjes te reserveren, om vervolgens niet op te komen dagen. Uiteindelijk bleef de zaal voor ongeveer de helft leeg. De fans gingen inventief te werk; ze verwijderden hun berichten binnen 48 uur, volgens de New York Times, zodat de actie vooraf niet opgemerkt zou worden.

‘K-pop is geliefd onder activisten door boodschap van zelfliefde’

In de Zuid-Koreaanse serie Squid Game bijvoorbeeld – sinds vorig jaar recordhouder van de best bekeken Netflix-titel – wordt een groep mensen met schulden door superrijken gerekruteerd. Zij worden geblinddoekt naar een afgelegen plek gebracht waar ze in een reeks kinderspellen strijden om een enorm geldbedrag. Verliezers sterven, winnaars gaan door naar de volgende ronde.

Het eerste spel is op een omsloten binnenplaats waar de deelnemers zo snel mogelijk een levensgrote pop aan de andere kant van het veld moeten zien te bereiken. Rennen mag echter alleen als de pop, die is uitgedost als een onschuldig schoolmeisje, de andere kant op kijkt – een soort liveversie van Een, twee, drie, piano dus. Wie nog beweegt als de pop zich omdraait, wordt prompt neergeschoten.

Squid Game bleek al snel na de première een internationaal succes, met meer dan 1,6 miljard views in de eerste 28 dagen. Vóór zijn grote hit kende filmmaker Hwang Dong-hyuk financieel slechtere tijden en hij heeft er nooit een geheim van gemaakt dat zijn geesteskindje kritiek is op de gevolgen van het hyperkapitalisme in Zuid-Korea. ‘We leven in een samenleving waarin mensen het lef hebben om anderen te vertrappen om te kunnen overleven’, zei hij toen hij afgelopen januari een prijs ontving van het Corea Image Communication Institute.

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws

 eMO*: 1 keer per week het beste van MO*  MO*Mail: 3 keer per week het beste van MO*  Achter het verhaal  Ik ga akkoord met het privacybeleid *

Anti-spam code:

Het plastischechirurgiedistrict

Ook de met vier Oscars bekroonde speelfilm Parasite (2019) is zo’n groot Zuid-Koreaans succes met activistische boodschap. Daarin woont een gezin in een beduimelde kelder die voortdurend overstroomt. Uit pure wanhoop laten ze zich inhuren als personeel van een rijk gezin, dat vanuit hun villa neerkijkt op Seoul.

Bioscoopbezoek van deze hit van filmmaker Bong Joon-ho leverde zo’n 240 miljoen euro op. Over het thema van zijn film zei hij in een interview met de Britse krant The Guardian: ‘Aan de oppervlakte lijkt Zuid- Korea een rijk en glamoureus land, met snel internet en IT-technologie, maar de kloof tussen arm en rijk wordt groter.’

Ook in de wereldhit Gangnam Style uit 2012, die miljarden keren werd beluisterd op YouTube, wordt kapitalisme bekritiseerd: zanger Psy ridiculiseert de decadente levensstijl van de inwoners van het rijke Gangnam-district in de Zuid-Koreaanse hoofdstad Seoul – dat door Zuid-Koreanen gekscherend ‘het plastischechirurgiedistrict’ wordt genoemd. Waar komt dit activisme vandaan? Wie zitten erachter?

Zoals filmmaker Hwang Dong-hyuk stelde: in het kapitalistische Zuid-Korea geldt survival of the fittest. De studies zijn net zo Spartaans als de militaire dienst. Wie eenmaal aan het werk gaat, maakt lange dagen.

Ondanks de razendsnelle economische groei van de laatste tientallen jaren zitten er ook veel mensen thuis. Bedrijven kunnen werknemers namelijk makkelijker ontslaan sinds de wijziging van arbeidswetten in 1998 – een van de gevolgen van de economische crisis van het jaar daarvoor. Dat schrijft socioloog Hagen Koo in een artikel in het wetenschappelijke tijdschrift Journal of Contempory Asia.

Volgens Remco Breuker, hoogleraar Korea Studies aan de universiteit van Leiden, zijn de grenzen tussen klassen versteend geraakt. ‘Het is nu veel moeilijker om omhoog te klimmen in vergelijking met de jaren 90. Ongeveer een kwart van de Zuid-Koreanen zit in een uitzichtloze situatie, met tijdelijke banen die slecht verdienen.’

Prestatiedruk, ontslag, werkloosheid en schulden zorgen voor een torenhoog zelfmoordcijfer: iedere veertig minuten sterft iemand in Zuid- Korea door eigen hand, wat neerkomt op 36 mensen per dag.

Familieachtergrond van sollicitanten

Veel Zuid-Koreanen vechten om een baan bij de overheidsbanken of grote familiebedrijven als Samsung, LG en Hyundai. De afgelopen decennia is een kloof ontstaan tussen zulke grote bedrijven en de kleine spelers, schrijft Hagen in zijn artikel uit 2019. ‘De grote bedrijven kunnen overeind blijven op de internationale markt, terwijl kleine tot middelgrote bedrijven de toenemende internationale concurrentie nauwelijks hebben overleefd.’ In Zuid-Korea zorgt alleen Samsung al voor 17 à 21 procent van het bruto nationaal product.

Niet alleen je cv is relevant als je aan de bak wil komen in Zuid-Korea, ook uiterlijk telt.

De banen zijn felbegeerd, maar de werksituatie is niet altijd optimaal. ‘Het is onvoorstelbaar hoeveel macht zo’n merk heeft’, zegt Korea-deskundige Breuker. ‘Dat zie je terug in hoe er naar de medewerkers wordt gekeken. Zo is er een slepende rechtszaak geweest met fabrieksmedewerkers van Samsung die tijdens hun werk waren blootgesteld aan giftige stoffen en kanker kregen. Als je ziet hoe daarmee is omgegaan door het bedrijf, daar lusten de honden geen brood van.’

Het duurde meer dan tien jaar procederen voordat Samsung excuses en schadevergoeding bood, tot ruim 100.000 euro per slachtoffer.

En niet alleen je cv is relevant als je aan de bak wil komen in Zuid-Korea, ook je uiterlijk telt. Bedrijven kunnen tijdens de sollicitatieprocedure om een foto, je lengte en familieachtergrond vragen. Een slank figuur is voor iedereen onontbeerlijk, en vrouwen moeten een lichte huid hebben en mannen een androgyn uiterlijk.

Plastische chirurgie komt op elke straathoek voor; vooral ooglidcorrecties zijn populair. Het land spande in 2011 zelfs wereldwijd de kroon met het hoogste aantal chirurgische procedures per inwoner, schrijft hoogleraar filosofie So Yeon Lee in 2017 in een artikel in het wetenschappelijke tijdschrift Medical Anthropology.

Veel bekende Zuid-Koreaanse regisseurs van nu, zoals Bong Joon-ho en Park Chan-wook (bekend van de films Oldboy uit 2003 en The Handmaiden uit 2016) groeiden op in de jaren 80, aan het einde van de militaire dictatuur. Breuker: ‘De protesten uit die periode zijn de motor van de democratisering geweest. Die kritische blik op wat de overheid doet, zit er bij deze kunstenaars dus heel erg in.’

Parasite wil net als andere Zuid-Koreaanse films en series de mythe van de meritocratie ontkrachten die in Zuid-Korea heerst. Als je talent hebt en hard werkt, dan kom je goed terecht, is het idee.

Iedereen zou in beginsel dezelfde kansen hebben op onderwijs en werk, schijft Park Kwon-Il in zijn boek Korean Meritocracy uit 2021. De verantwoordelijkheid om die kansen te pakken, zou bij het individu liggen. Geen succes? Eigen schuld. Maar in de praktijk zijn de sociaaleconomische omstandigheden van je familie van cruciaal belang voor je toegang tot onderwijs en werk. Hier zou meer aandacht voor moeten zijn, vindt Park. ‘Een samenleving die ongelijkheid inzet om meedogenloze concurrentie af te dwingen, is niet rechtvaardig, gelukkig of efficiënt.’

MEEST GELEZEN

• 1
  In Malawi lijdt nu 40 procent van de bevolking honger
• 2
  Braziliaanse bossen gekapt voor kleren van Zara en H&M
• 3
  ‘Mensen vroegen mij of ik Hutu of Tutsi ben, maar thuis spraken we daar niet over’

Vriendelijke geste aan Kim Jung-Un

Veel Zuid-Koreaanse films en series zijn dus in essentie activistisch, maar verrassend genoeg is K-pop dat niet. De muziek is juist apolitiek en verkondigt een universele boodschap over jezelf zijn en self empowerment. Breuker: ‘De labels die deze muziek produceren zijn onderdeel van beursgenoteerde bedrijven. Die hebben veel moeite gedaan om de muziek neutraal te houden, zodat ze in bijvoorbeeld China, Japan en Taiwan platen kunnen verkopen.’

En ook niet onbelangrijk: door die neutraliteit kan de Zuid-Koreaanse overheid K-popsterren – die ‘idols’ worden genoemd – inzetten bij diplomatieke betrekkingen; zo trad K-popband Red Velvet in 2018 op voor de Noord-Koreaanse dictator Kim Jung-un, als een vriendelijke geste van Zuid-Korea.

Het is onderdeel van een bewuste strategie om Zuid-Koreaanse popcultuur in te zetten als ‘soft power’ in het buitenland; het levert aanzien en geld op. Hallyu wordt deze ontwikkeling genoemd, de ‘Koreaanse Golf’. Na de financiële crisis van 1997 – die ervoor zorgde dat Zuid-Korea hulp kreeg van het Internationaal Monetair Fonds – verkondigde de nieuwe president Kim Dae-jung tijdens zijn inaugurele rede: ‘We moeten onze energie stoppen in het globaliseren van de Zuid-Koreaanse cultuur.’

De Zuid-Koreaanse overheid zet K-pop in bij diplomatieke betrekkingen

Pas in de Verenigde Staten werden K-popbands gelinkt aan activisme. Psy’s hit Gangnam Style stond aan het begin van de opmars van K-pop in 2013, maar met BTS ging het pas echt los. In 2020 was de boyband de eerste Zuid-Koreaanse act met een nummer 1-notering in de Amerikaanse Bill Board top 100, met hun hit Dynamite. De populariteit van dit soort bands in de VS is deels te danken aan Koreaanse Amerikanen, die de muziek van meet af aan omarmden. Later werd K-pop ook opgepikt door andere Amerikanen van kleur en door de LHBTQIA+-beweging.

Deze westerse fans – die zichzelf ‘stans’ noemen, naar de obsessieve fan Stan uit Eminems gelijknamige nummer – zetten de K-popboodschap van liefde en jezelf zijn in als wapen in de strijd voor Black Lives Matter. Hun activisme krijgt veel aandacht in de media, waardoor sommige K-popbands zich gedwongen voelen om zich in het maatschappelijke debat te mengen.

Zo doneerde BTS uit solidariteit met fans een miljoen dollar aan de stichting Black Lives Matter Global Network Foundation. Breuker: ‘K-pop is in de VS een subcultuur met fans die meer aandacht hebben voor de marges van de samenleving. Als BTS zich uitspreekt over maatschappelijke kwesties, is dat voor een groot deel te danken aan buitenlandse fans. Dat fans invloed hebben op wat de idols doen, is bijzonder. En misschien is het feit dat K-pop als tweerichtingsverkeer wordt beleefd ook wel de sleutel tot succes.’

De betekenis van K-pop wordt van buitenaf veranderd door fans.

De stans wijzen hun idolen er ook op dat hun muziek een vorm is van culturele toe-eigening: vooral zwarte, Amerikaanse muziek is een inspiratiebron. K-popartiest CL schrijft in 2020 op Instagram dat K-pop inderdaad ‘is geïnspireerd door zwarte cultuur’. En rapper Han, een lid van de band Stray Kids, biedt in 2021 zijn excuses aan voor racistische teksten die hij in het verleden schreef – hij gebruikte onder meer het Zuid-Koreaanse equivalent van het n-woord. Zo wordt de betekenis van K-pop van buitenaf veranderd; het krijgt een nieuwe lading door fans die hun idols graag medestanders willen maken in hun activisme.

Geen bonus

Natuurlijk kunnen ook artiesten en filmmakers uit de Zuid-Koreaanse popcultuur zich niet onttrekken aan het kapitalistische systeem dat ze bekritiseren. Breuker: ‘Het zijn dezelfde soort studio’s en soms ook investeerders die K-pop uitbrengen en de films van Bong Joon-ho produceren.’

Parasite werd bijvoorbeeld geproduceerd door CJ Group, een grote conglomeratie die ooit een zusterbedrijf van Samsung was. En Squid Game is een product van Netflix, dat honderden miljoenen aan de serie verdiende, zonder maker Hwang Dong-hyuk naar eigen zeggen een bonus te gunnen. Netflix betaalde hem volgens het originele contract, vertelde hij aan The Guardian: van de enorme winst heeft hij dus niets teruggezien. ‘Netflix heeft me genoeg betaald om eten op tafel te zetten.’

Dit artikel verscheen eerder op Oneworld.nl