Hoe aantrekkelijk is het veiligheidsmodel van El Salvador voor de rest van Latijns-Amerika?

Een vergulde drol

Sinds president Nayib Bukele er in 2022 de noodtoestand uitriep, verandert El Salvador in sneltempo. Tienduizenden vermeende bendeleden werden opgesloten in megagevangenissen, vaak zonder proces. Ruim 2% van de bevolking zit in de gevangenis.

Het resultaat is spectaculair. El Salvador, ooit berucht als ‘moordhoofdstad van de wereld’, noteert vandaag historisch lage moordcijfers. Het jaar 2024 was het minst dodelijke jaar in maar liefst vijf decennia. Van een piek van 18,4 doden per dag in 2015 ging het naar 0,31 moorden per dag in 2024.

Voor de moegetergde Salvadoranen is dat zonder meer een verademing. En ook internationaal gooit Bukeles aanpak hoge ogen: van Argentinië tot Honduras kijken regeringen met belangstelling toe. Bukele krijgt alle lof toegezwaaid van de Amerikaanse president Donald Trump, die zich gretig spiegelt aan Bukeles tough on crime-imago.

Toch is dit niet het volledige verhaal. Want toen onderzoeksjournalisten van de gewaardeerde krant El Faro licht wierpen op de werkwijze van de president, doken er kwalijk riekende luchtjes op. Volgens de krant heeft ’s lands verbeterde veiligheidssituatie niets te maken met Bukeles ‘oorlog tegen de bendes’.

Integendeel: de president sloot net een deal met ’s lands gevreesde bendeleiders. In ruil voor macht en weelde binnen de gevangenissen beperken de bendeleiders het geweld op straat. Het bestaan van de deals werd bevestigd door het Amerikaanse ministerie van Justitie, dat prompt twee hoge functionarissen oppakte.

Deals met bendeleiders zijn een oud zeer in de Salvadoraanse politiek – ook de door Bukele verachte voorgangers maakten er zich schuldig aan. Maar waar z’n voorgangers de deals in tijd, territorium of gesprekspartners beperkten, pakt Bukele door. Hij voelt zich niet te beroerd om de noodtoestand uit te roepen en maand na maand te verlengen. Dat betaalt zich uit – à rato van achttien minder lijken per dag. Maar ondanks het succes blijft het grote probleem met zulke deals natuurlijk: wie heeft de macht écht in handen?

Vaak gebeurt het niet, maar als die vraag beantwoord wordt, klotst het water tegen de plinten. In 2020 en 2022 werden er, telkens in de loop van één weekend, respectievelijk 77 en 87 mensen gedood. Vanuit de gevangenis hadden de leiders hun mensen opgedragen om het moorden te hervatten – als wraak voor enkele regeringsmaatregels die niet naar de zin waren van de bende.

Op zulke momenten verschuilt ’s lands immer gladde leider zich als een soort keizer zonder kleren achter het gordijn. De fans roeren zich even niet. De stilzwijgende massa slinkt, kiest kant, aangevuurd door een ontluikende personencultus rond de leider.

En de critici? De luidruchtigsten onder hen draaien de nor in. Wie dan nog overschiet, zal je steeds stiller horen beweren dat Bukele simpelweg een drol probeert te vergulden: gespierd beleid, op het eerste gezicht best aantrekkelijk, maar waar je het blinkende laagje zo van afkrabt, om nadien vol afgrijzen het hoofd in de nek te werpen.

De War on Drugs is thuisgekomen

Elizabeth Dickinson, analist van de International Crisis Group, schrijft in een recent verschenen rapport dat het militariseren van de maatschappij niet leidt tot meer veiligheid, althans niet op lange termijn. Overbevolkte gevangenissen leiden volgens Dickinson, en met haar vele andere wetenschappers, tot méér misdaad. En een door de staat onderhandeld staakt-het-vuren met bendes maakt het hen mogelijk om net méér vuurkracht te vergaren, net zoals het hen de ruimte biedt om het staatsapparaat nog meer te corrumperen.

Kortom, wat Bukele doet, is de Amerikaanse War on Drugs inpassen in een nationalistische, Latijns-Amerikaanse context. De door de Amerikanen opgelegde oorlog is thuisgekomen: het verklaart waarom Bukele zowat kind aan huis is in Washington.

De prijs die de Salvadoraanse samenleving daarvoor betaalt, is hoog. De hele maatschappij is doordrongen van het veiligheidsapparaat. Een tattoo, een bepaald soort schoenen of het gebruik van straattaal kan voldoende kan zijn om zonder proces in de gevangenis te belanden, jarenlang.

Mensenrechtenorganisaties documenteren massale willekeurige arrestaties, verdwijningen en doden in detentie. Onafhankelijke rechtspraak is grotendeels buitenspel gezet. Politici die gelijkaardige deals met bendeleiders sloten, worden vervolgd. Kritische media, zoals de krant El Faro, die de deals aan het licht bracht, werden onder druk opgedoekt of verbannen.

In juli 2025 schrapte Bukele de limiet op twee opeenvolgende presidentschappen en verlengde de ambtsperiode van vijf naar zes jaar. Wie de Latijns-Amerikaanse geschiedenis wat volgt, begrijpt wat er komen gaat. Bukele plaveit de weg voor een levenslang presidentschap – met zichzelf aan het roer.

Verschillende landen gingen El Salvador voor: Venezuela en Nicaragua kennen sinds 2009 geen limiet. Intussen zijn beide landen afgegleden naar een dictatuur onder leiding van één sterke figuur – in de Latijns-Amerikaanse traditie caudillo genoemd.

(Het artikel gaat verder na onze leestips)

Het Singapore van Midden-Amerika

De Salvadoranen dragen hun president op handen. Bukeles populariteit blijft relatief constant hangen rond de 85% – méér dan welke president ook op het continent. Daar heeft de toegenomen veiligheid natuurlijk alles mee te maken. Die betaalt zich direct uit in een verbeterde economie. Cijfers van de Wereldbank tonen een groei, met als uitschieter bijna 12% in 2021. Bukele zelf pocht dat hij van El Salvador het Singapore van Midden-Amerika wil maken.

Sinds de bendes goeddeels uit het straatbeeld verdwenen zijn, beleeft El Salvador een ongekende economische opleving. Het toerisme, jarenlang in verval door het geweld, kent een spectaculaire groei. Internationale bedrijven vestigen zich opnieuw in het land, terwijl kleine ondernemers niet langer hoeven te bukken onder de constante dreiging van afpersing door bendes. Wijken die decennialang no-gozones waren, worden weer bewoonbaar, met een opverende immobiliënmarkt als gevolg.

Tegelijk keert het migratiepatroon om: minder Salvadoranen vluchten het land uit op zoek naar veiligheid, terwijl mensen uit de diaspora overwegen terug te keren. Voor gewone families zijn deze veranderingen direct voelbaar in hun portemonnee. Het zijn concrete verbeteringen in het dagelijkse leven, die abstracte discussies over ‘democratie’ en ‘rechtsstaat’ in het hemd zetten.

Slechts 1,4% van de bevolking zou het problematisch vinden dat zoveel macht zich concentreert bij één persoon. Zo blijft het idee dat El Salvador een dictatuur is vooral in het buitenland leven. Bukele zelf lijkt er zich weinig van aan te trekken: ‘Noem me gerust een dictator. Beter zo, dan dat er Salvadoranen sterven in de straten.’

Intussen is iedereen de zeldzame geweldsexplosies van de afgelopen jaren vergeten. Nochtans zijn die cruciaal om Bukeles beleid te analyseren. Want hoe hard Bukele ook probeert om het geweld de kop in te drukken, dit is de realiteit: de bendes zijn niet verdwenen. Integendeel: ze hebben zich in het hart van de Salvadoraanse politiek genesteld.

In het spoor van Bukele

Bukeles demarche is dermate ongezien dat hij zowaar een nieuwe breuklijn heeft geopend op het Amerikaanse continent: wil je veiligheid of burgerrechten? Die vraag kadert in de wereldwijde tendens richting simplisme en polarisatie, en verklaart de uitgesproken buitenlandse reacties op Bukeles beleid.

De bromance tussen Bukele en Trump stond in de sterren geschreven. Maar ook andere (voormalige) leiders op het continent prijzen z’n harde aanpak van criminaliteit, een thema dat toch vooral een stokpaardje voor rechts is. Niet toevallig situeren Bukeles supporters zich dan ook in het rechtse kamp. Javier Milei in Argentinië en eerder Jair Bolsonaro in Brazilië. Ecuadoraans president Daniel Noboa toont ‘interesse’ in het model, net zoals Xiomara Castro in Honduras.

Kritiek viel te horen in Colombia en Mexico. Colombiaans president Gustavo Petro noemde Bukeles megagevangenis een ‘concentratiekamp’ en bekritiseerde zijn massale detentiebeleid. Vanuit Mexico werd bezorgdheid geuit over het autoritaire karakter van Bukeles veiligheidsmaatregelen. Venezuela beschuldigde El Salvador van mensenhandel toen Bukele een voorstel deed om Venezolaanse gevangenen uit te wisselen voor politieke gevangenen.

Waar het model gekopieerd wordt, worden de limieten ervan duidelijker. Toen Ecuadoraans president Noboa in 2024 naar analogie van Bukele de bendes de oorlog verklaarde, daalde het geweld weliswaar pijlsnel, om onmiddellijk weer op te veren. En ook in Ecuador betaalt de maatschappij een collectieve prijs. Onder Noboa vertoont Ecuador voor het eerst sinds het einde van de dictatuur een neiging tot autoritarisme.

‘De aantrekkingskracht van Bukeles aanpak schuilt in de meedogenloos directe manier waarop hij een probleem oplost dat lange tijd onoplosbaar leek. Ook al gaat dat gepaard met een hoge prijs in de vorm van mensenrechtenschendingen en de aantasting van de democratische rechtsstaat’, stelt Dickinson in haar rapport. Haar conclusie? Bukeles model produceert kortetermijnoverwinningen. Intussen wordt de drugsbusiness resistenter en volgen er nieuwe golven van geweld.

Burgerrechten versus veiligheid lijkt dan ook een valse tegenstelling. Intussen blijft een vaak gehoorde logica bezuiden de Rio Grande steeds luider weerklinken: ‘Waarom moeten wij opdraaien voor het drugsgebruik van de Amerikanen?’

Terug naar de realiteit

In haar rapport benadrukt Dickinson dat er geen sluitende remedie is om het Latijns-Amerikaanse criminele ecosysteem te temmen. De oplossing ligt in een mix van maatregelen, aangevuld met enige realiteitszin: het is zeer waarschijnlijk dat het continent zal blijven voldoen aan de wereldwijde vraag naar drugs.

Het rapport haalt voorbeelden aan uit Brazilië en Colombia die vonden dat het herstellen van de staatsaanwezigheid effectiever kan zijn dan het willen elimineren van de drugshandel. Het zijn kleinschalige, lokaal toegepaste ideeën, meestal uit de kokers van verlichte burgemeesters. Maar hun gemeenschappelijke deler is ook dit: hoe meer burgers vertrouwen op de staat, hoe minder de almacht van de drugsbazen.

Daarnaast vormen structurele verbeteringen in veiligheidsinstellingen een essentieel alternatief voor repressieve maatregelen. Dit omvat de professionalisering van veiligheidstroepen, de versterking van vervolgingsdiensten en de opbouw van geloofwaardige interne toezichtsystemen die onafhankelijk zijn van de instantie die de bevelen geeft – een soort van Comité P, zeg maar. Betere arbeidsomstandigheden voor politieagenten kunnen helpen criminele medeplichtigheid te voorkomen. Een gevangenishervorming dringt zich op.

Maar de creatie van economische alternatieven vormt misschien wel het belangrijkste structurele alternatief voor repressieve benaderingen. Criminele groepen rekruteren uit een grote groep jongeren die economische kansen missen op de formele arbeidsmarkt. Colombia’s ervaringen met cocaboeren na het vredesakkoord van 2016 en trainingsprogramma’s voor voormalige Latin Kings in Ecuador tonen aan dat deelnemers vaak bereid en zelfs gretig zijn om terug te keren naar legale activiteiten.

Hoewel opvolging een uitdaging blijft, bieden creatieve benaderingen zoals het betrekken van grote lokale bedrijven bij werkgelegenheidsprojecten en programma’s die jongeren een klein loon betalen om uit de criminaliteit te blijven, veelbelovende alternatieven. Dan blijft de enige echte vraag voor Latijns-Amerikaanse politici: hoe overtuig je daar je kiezers van?