Hoe de georganiseerde misdaad uw dagelijkse boodschappen vergiftigt

De auteur van dit artikel kwam in opspraak. MO* kan de juistheid van de artikels niet garanderen. Om transparant te zijn tegenover onze lezers, halen we de artikels niet offline. Lees voor meer informatie: Wat betreft de verwerpelijke journalistieke praktijken van Peter Blasic

Van paardenvleesschandaal tot tonijn die eigenlijk andere vis is: met het voedsel dat we dagelijks in ons boodschappenmandje leggen, is veel mis. Nieuwe EU-wetgeving moet ervoor zorgen dat de consument ook krijgt wat hij denkt te kopen –diverse voedsellaboratoria in heel de EU moeten hierop toezien. Dat dit nog lang niet altijd het geval is, blijkt uit de hoeveelheden en de variëteit vervalste of inferieure voedingswaren die de weg naar onze supermarkt vinden.

Populair is vooral het om-etiketteren van minderwaardige olijfolie tot Extra Virgin Olive Oil. Met behulp van chlorofyl weten bedriegers hoe ze de exacte groene kleur aan goedkope plantenolie kunnen geven. En veel mensen zijn bereid voor goede olijfolie meer te betalen, omdat ze in de kwaliteit geloven. Gebrek aan adequate controle in combinatie met aantrekkelijke winstmarges maakt dat de zwendel daarom veelvuldig wordt toegepast.

Het blijft echter niet bij olijfolie. In de supermarkt krioelt het van vervalste of inferieure voedingswaren. Omwille van de winstgevendheid wordt het mengen van honing met suikersiroop, wodka met methanol of inferieure rijst met basmati veelvuldig toegepast.

Voor de oplichters zijn deze praktijken nauwelijks riskant door het ontbreken van goede controle en de beperkte straffen.

Bovendien is deze fraude eenvoudig. Voor de oplichters zijn deze praktijken niet alleen zeer rendabel, maar ook nauwelijks riskant door het ontbreken van goede controle en beperkte straffen. Cijfers van Europol en Interpol tonen hoe wijdvertakt de voedselfraude is.

Een Interpol-operatie in februari 2014, codenaam Opson III, leidde tot de inbeslagname van meer dan 1.200 ton vervalste of slechte etenswaren en bijna 430.000 liter nepdrank. Ook 131.000 liter olie en azijn, 80.000 koekjes en chocoladerepen, 20 ton kruiden, 186 ton graan, 45 ton zuivelproducten en 42 liter honing werden in beslag genomen. De grootste hoeveelheid in beslag genomen goederen bestond uit vis en zeedieren, onder meer 484 ton geelvintonijn.

Bijna 100 mensen uit 33 verschillende landen werden gearresteerd

Vodka orange

Volgens een woordvoerder van Interpol laat de actie vooral zien hoe wijdverbreid de voedselfraude is: ‘De meeste mensen zouden zich verbazen welke dagelijkse levensmiddelen vervalst worden.’

Sinasappelsap is zo’n voorbeeld. Het vitaminerijke drankje blijkt in de praktijk vaak te bestaan uit bietsuiker en maïs – naast de gebruikelijke “verdachte” ingrediënten zoals mononatriumglutamaat, ascorbinezuur, kaliumsulfaat en vruchtenpulp. Ook koffie blijkt niet altijd zuivere koffie te zijn. Uit gegevens Food Fraud-databank van de Amerikaanse ngo USP  (US Pharmacopeial Convention) blijkt dat gemalen koffie onder andere uit bijproducten als twijgen, geroosterde maïs, gerst en sojabonen en zetmeel bestaat.

In Italië werd een crimineel netwerk opgedoekt dat zich gespecialiseerd had in de productie en verspreiding van imitatie-champagne. Bij de actie werden 60.000 flessen inclusief vervalste etiketten ontdekt. Drie personen werden in hechtenis genomen, terwijl tegen 24 anderen aangifte werd gedaan. Ook werd imitatie-wodka en -whisky in grote hoeveelheden aangetroffen.

De Britse autoriteiten waarschuwen dat de hoeveelheid vermengde alcohol sinds 2009 is vervijfvoudigd.

Dodelijke afloop

De activiteiten die criminele organisaties in de voedselproductie ontplooien, kunnen schadelijk zijn voor de volksgezondheid. Dat is al vaker gebleken. In 2012 overleden meer dan veertig mensen in Tsjechië door met methanol verontreinigde alcohol. De Britse autoriteiten waarschuwen dat de hoeveelheid vermengde alcohol sinds 2009 is vervijfvoudigd. Daarbij worden steeds weer gevaarlijke stoffen zoals isopropanol, methanol en chloroform aangetroffen.

Sinds het Britse Food Standards Agency (FSA) in 2007 een databank voor voedselfraude in het leven riep, stijgt het aantal meldingen jaarlijks. In het eerste jaar waren er 49 meldingen, afgelopen jaar liep dat al op tot 1.538 gevallen. Volgens het FSA gaat het in het grootste deel van de meldingen – zo’n zestien procent – over “oneetbaar” voedsel. Op de tweede plaats (veertien procent) komt onzuivere alcoholische drank, meestal wodka en wijn.

Niets is wat het lijkt

En terwijl veel consumenten zich rondom de aankoop van vis het hoofd breken over duurzaamheidskwesties, blijkt ook hier veel mis. Oceana, een internationale organisatie die ijvert voor de bescherming van marine ecosystemen, voerde tussen 2010 en 2012 een studie uit naar vis die te koop wordt aangeboden.

Vooral snapper en tonijn blijken in werkelijkheid andere vis te zijn.

33% van de onderzochte vis bleek niet de vis te zijn die door de verpakking beloofd werd. Vooral snapper en tonijn blijken in werkelijkheid andere vis te zijn.

Van de 120 monsters die in de studie werden onderzocht, bleken er 113 andere vis te bevatten dan aangekondigd. Verder wordt gekweekte vis verkocht als wilde vangst. Het meest beangstigend is echter wellicht nog dat veel van deze “substitutie-vis” schrikbarend hoge niveaus aan kwik bevat.

Het gebruik van de industriële chemische stof melamine – die een hoger eiwitgehalte in melkpoeder moet nabootsen – leidde in 2008 in China tot sterfgevallen en laat tegelijkertijd zien dat de vervalsingen technisch steeds geraffineerder worden. Niet voor niets werkt de georganiseerde misdaad steeds meer samen met professionele voedingstechnologen die volgens wetenschappelijke methoden werken: zij kunnen de producten rendabeler maken. De roep om maatregelen is dan ook groot en de druk op de voedingsindustrie wordt steeds groter.

Meer en beter toezicht

Tot voor kort hadden criminelen nog weinig te vrezen. Met gespecialiseerde opsporingsdeskundigen kregen ze zelden te maken. 

De Verordening inzake de uitvoer van officiële controles en andere officiële activiteiten ter garantie van de toepassing van de wet op levensmiddelen en diervoeder moet er echter voor zorgen dat de consument ook krijgt wat hij denkt te kopen. Het gaat om nieuwe EU-wetgeving die gefaseerd sinds begin van dit jaar van kracht is en eind 2016 volledig geimplementeerd moet zijn.

De nieuwe verordening voorziet in betere consumenteninformatie op etiketten, strengere controle op herkomstgebieden, databases voor adequatere opslag en uitwisseling van meldingen van dubieuze voedselwaren, en voedsellaboratoria die verantwoordelijk zijn voor gestructureerde en ad hoc controles op de inhoud. De voedsellaboratoria dienen in heel de EU de hele voedselketen beter en regelmatiger controleren.

Het is de bedoeling om fraude en misleiding sneller op te sporen en harder aan te pakken, onder meer door hogere boetes. Bedrijven moeten elkaar waarschuwen voor verdachte partijen voedsel en ernstige misstanden moeten onmiddellijk aan elkaar worden gemeld.

Het Openbaar Ministerie moet fraude met voedsel meer prioriteit geven. Ook producenten en supermarkten gaan strenger controleren of er in de verpakking wel zit wat erop staat. Met onaangekondigde controles moeten ze nagaan of er niet gefraudeerd wordt en frauduleuze handelaren moeten gemeden worden. Bedrijven mogen alleen nog zaken doen met gecertificeerde toeleveranciers. Daarnaast wordt gewerkt aan een database waarin meldingen over voedselveiligheid worden gedocumenteerd.

Hologrammen en watermerken

In essentie is de nieuwe EU-wetgeving dus bedoeld om consumenten te beschermen tegen inferieure waren, en producenten tegen vervalsing van hun producten. Natuurlijk dienen de regels ook om de belastinginkomsten van de staat veilig te stellen, want door de illegale verkoopkanalen loopt de fiscus ook aanzienlijke sommen geld mis.

Volgens de Britse top-advocate Hillary Ross – partner van advocatenfirma DWF en gespecialiseerd in de bestrijding van fraude met levensmiddelen – zou de focus evenwel primair op de baten voor de consument moeten liggen, zeker tegen de achtergrond van voedselveiligheid.

‘Producenten hebben er alle belang bij hun winst te maximaliseren’, aldus Ross. ‘Als dat betekent dat er dubieuze toeleveranciers of minderwaardige grondstoffen aan te pas komen, dan is dat een consequentie die voor lief wordt genomen.’ Binnen de nieuwe wetgeving en het bijbehorende controleproces zou daarom ook niet te veel geleund mogen worden op de goede intenties van de voedselproducenten.

‘In combinatie met economische instabiliteit en aan klimaatverandering gerelateerde knelpunten is het risico op fraude toegenomen.’

Volgens Ross zijn de voedselprijzen in de afgelopen vijf jaar gestegen. Ross: ‘In combinatie met economische instabiliteit en aan klimaatverandering gerelateerde knelpunten is het risico op fraude toegenomen.’ Ross pleit er dan ook voor vroegtijdig te onderkennen van welke ontwikkelingen criminelen willen profiteren.

‘We hebben behoefte aan gerichte informatie en toekomstgerichte analyse, niet alleen van individuele informanten maar in een Europees en internationaal verband’, zegt Ross. ‘Denk bijvoorbeeld aan dreigende misoogsten. Dat is waar de misdaad ontkiemt.’ Ross pleit er dan ook voor van andere sectoren te leren hoe die zich beschermen tegen vervalsers. ‘De modebranche bijvoorbeeld heeft hologrammen of watermerken.’

Een uitnodiging voor oplichters

Toch blijft het lastig te voorspellen waar de volgende fraudegevallen gevonden zullen worden. Volgens de website foodqualitynews.com betreft het de laatste tijd vervalsingen en verontreinigingen die in de voorbije dertig jaar nooit zijn geregistreerd.

Markus Lipp van de Amerikaanse ngo USP zegt hierover: ‘Het is makkelijk zoeken naar paardenvlees, melamine of pesticiden als je weet dat je ernaar op zoek bent. Maar het is een heel ander verhaal als je niet weet waar je naar zoekt.’

En met de steeds ingenieuzere substituten is het bepalen van de verontreinigende component steeds lastiger. Het enige wat volgens Lipp werkt is regelmatig en zorgvuldig producten onderzoeken die het meest fraudegevoelig zijn – de meest winstgevende dus.

Foodqualitynews pleit voor een betere voorlichting van het publiek: ‘De meest effectieve remedie voor fraude is transparantie in alle officiële inspectieresultaten. Het gebrek aan transparantie op de Europese markt voor levensmiddelen is een uitnodiging voor oplichters en in toenemende mate voor de georganiseerde misdaad.’