De Afrikaanse baksteenboom gewikt en gewogen

Vier experts. Vier vragen. We hadden het geluk en het genoegen om vier autoriteiten op vlak van urbanisering in Afrika te interviewen. Garth Myers is distinguished professor in Urban Studies en auteur van het baanbrekende werk African Cities. Alternative visions of Urban Theory and Practice (2011). Prof. Filip De Boeck is antropoloog aan de KU Leuven en wereldvermaard Congo-kenner. En Dr. Chloé Buire, geograaf aan de universiteit van Durham, is net als PhD-student Ricardo Cardoso één van de weinige Angola-kenners.

Vraag 1: Is Afrika aan het boomen en is er een nieuwe middenklasse?

Garth Myers: Volgens mij is er een valse boom in sub-Saharaans Afrika. Ik kan fout zijn. Tenslotte ben ik geen econoom. Toch zie ik dat landen met goede macro-economische cijfers het slecht doen op sociaal vlak. De ongelijkheid is schrijnend en de sociale indicatoren bewijzen dat. Een nieuwe middenklasse is er zeker, ook al is die veelal gelinkt aan het politieke regime of teert die op buitenlandse investeringen.

De Afrikaanse suburbia zijn erger dan wat ik in Amerika heb meegemaakt.

De nieuwe elites zijn immers vaak expats. Het zijn transnationals met weliswaar Keniaanse, Zambiaanse of Tanzaniaanse roots, maar ze wonen of werken niettemin in het buitenland. Veel Senegalese middenklassers die ik ken en die aan het bouwen zijn, brengen de helft van hun tijd door in New York.

Paul Collier schreef onlangs dat de huizenboom van middenklassers wijst op een structurele groei. Het kan zijn dat die lokale investeringen stimuleert, maar volgens mij zijn er evenveel risico’s aan verbonden. Iedereen investeert in vastgoed en in land, omdat die zekerheid bieden, maar wat als de bubbel barst? Overigens bouwt men niet in wijken waar iedereen weg wil. Het gaat vaak om gated of semi-gated communities, of om estates, zoals ze in Nairobi zeggen: woonwijken met beperkte toegang, afgezet door veiligheidspersoneel.

Vraag 2: Wil de nieuwe middenklasse echt weg uit de stad?

Garth Myers: Naar mijn gevoel sluit de elite en de nieuwe middenklasse – die de oude in feite heeft opgeslorpt – zich almaar vaker op, weg van de armen en zelfs gescheiden van elkaar. In 2012 was ik op bezoek in niet eens zo’n chique estate in Nairobi. Mijn gastvrouw had haar buurman in tweeënhalf jaar nooit ontmoet. Beiden hadden nochtans kinderen, maar sloten zich op achter hoge muren en hekkens.

De Afrikaanse suburbia zijn erger dan wat ik in Amerika heb meegemaakt. De kwetsbare bevolking krijgt het nog harder te verduren. In Lusaka heeft een masterplan van JICA de zuidelijke wijken Chibolya en Misisi gewoon afgevinkt als “te verwijderen”. En de bevoegde minister tijdens een persconferentie botweg verklaren: ‘Niemand wil dat soort huizen vlakbij downtown Lusaka. Die mensen moeten weg.’

Op de Zambiaanse krantenfora kon je daarna lezen dat de gewone burger daarmee instemde. Dus het valt te bezien of die nieuwe middenklasse enig medevoelen aan de dag zal leggen. Voorlopig  verscherpt ze alleen  de ongelijkheid op vlak van huisvesting en landeigendom.

Vraag 3: Stevent de rest van Afrika af op een nieuwe, stedelijke Apartheid?

Ricardo Cardoso: ‘In Luanda zie je ook mensen samenklitten naargelang hun portefeuille het toelaat. De rijken trekken naar Luanda Sul, de middenklassers naar Kilamba, de niet zo bemiddelden naar Cacuaco. Het is natuurlijk moeilijk te zeggen wie middenklasse is. Is een vaste job het criterium? Luanda is zo duur dat zelfs inwoners met een vast loon maar rondkomen dankzij hun nevenactiviteiten.

Kilamba is meer toeval dan deel van een strategie.

Centralidades en condominiums, waar je maandelijks bijdraagt voor de gemeenschappelijke kosten, creëren natuurlijk wel een klassenverschil. Niet iedereen kan 100 dollar per maand ophoesten voor de syndicus, dus je creëert overal kleine eilandjes van gelijkverdieners.’

Chloé Buire: ‘Apartheid was een doelbewuste overheidsstrategie die bestaande groepen nog strikter wilde scheiden door middel van segregatie. In Angola ligt de situatie anders. Iedereen zit nu wel met een vergrootglas op satellietsteden als Nova Cidade do Kilamba en het klopt dat die ook gekopieerd worden in steden zoals Huambo of Malanje. Toch is het niet zo dat iedereen zich terugtrekt in dergelijke centralidades. Kilamba is meer toeval dan deel van een strategie.

Er was gewoon een bom oliegeld te geef. Daarmee heeft China een stad gebouwd en die moest opgevuld worden, zodat president Dos Santos aan zijn bevolking kon bewijzen dat hij de beloofde 1 miljoen woningen zou bouwen. Maar Kilamba betekent allesbehalve het einde van Luanda’s wanordelijke immobiliënmarkt. Luanda heeft geen masterplan en als er al een is, wordt het niet gevolgd. Er zijn tal van projecten, die nagenoeg altijd door private partners worden uitgevoerd. En waarvoor mensen moeten verhuizen, vaak zonder compensatie.

Vraag 4: En niemand protesteert? Ook niet in Congo?

Filip De Boeck: ‘Natuurlijk wel. Wat de Occupy-beweging vertoond heeft, wisten de Congolezen al lang. Je bezet een plek tot je wordt verjaagd en als de politie de rug keert, kom jij terug. Bezetting is een krachtig politiek middel. Zelfs al is er buitenlands kapitaal in het spel, zoals bij La Cité du Fleuve, het lokale heeft op zijn messy manier nog altijd veel macht. Een project dat eruitziet als een doordruk van Doha of Dubai verzandt in het moeras en wordt nooit uitgevoerd zoals aangekondigd. Dat geldt voor Congo, maar ook voor steden zoals Takoradi in Ghana, waar altijd onderhandeld moet worden met lokale chefs. Die zullen dezelfde grond dan misschien wel aan tien verschillende personen uitdelen, wat voor rechtsonzekerheid zorgt. Toch is precies die inbreng van lokale chefs een kans om stadsontwikkeling lokaal te verankeren.’

Segregatie is de algemene trend vandaag in Afrika.

Garth Myers: ‘Segregatie is de algemene trend vandaag in Afrika. Toch blijf ik hopen dat in landen als Zambia of Tanzania de erfenis van een linkse regering en van zogenaamde cooperative development zijn sporen zal nalaten op de middenklassers die nu de dienst uitmaken. Misschien zullen ze behalve kapitalistische hebberigheid ook nog een zeker sociaal bewustzijn aan de dag leggen, nog aangewakkerd door bepaalde partijen die de stemmen van wijken als Misisi en Chibolya hard nodig hebben.’