Hoe afgedwongen eenheid de echte diversiteit van India verminkt

India is nu officieel het land met de meeste inwoners ter wereld. Ook de diversiteit aan talen, religies, geschiedenissen, klassen en kasten is nergens groter dan in India. Hoe zoveel verscheidenheid kan passen in één natie, daarover is de verdeeldheid groot. Het verhaal van India met filmsterren, grote schrijvers, een pelgrimstocht en een democratie die wankelt.

Zondag 29 januari hees Rahul Gandhi de Indiase driekleur op het Rode Plein, het centrum van de Kasjmierse hoofdstad Srinagar. Daarmee sloot hij een vijf maanden durende en 3500 kilometer lange tocht door India af. ‘Haat is altijd een verliezer. Liefde zal altijd winnen. Een nieuwe dageraad van hoop breekt aan voor India’, tweette Gandhi.

Zijn Bharat Jodo Yatra was een pelgrimstocht (yatra) voor de eenheid (jodo) van India (Bharat). De Indiase media berichtten heel spaarzaam over dit opvallende initiatief. In Vlaanderen werd er in de media niet één woord aan vuilgemaakt. Nochtans namen er honderdduizenden mensen deel aan de yatra en is Rahul Gandhi ook niet bepaald de eerste de beste sadhoe (rond­trek­ken­de as­ceet die als hei­lig be­schouwd wordt, red.).

Hij is de zoon van voormalig premier Rajiv en voormalig voorzitster van de Congrespartij Sonia, de kleinzoon van voormalig premier Indira en de achterkleinzoon van India’s eerste premier Jawaharlal Nehru, en ook zelf ex-voorzitter van de Congrespartij die India bestuurde gedurende de eerste decennia na de onafhankelijkheid.

Rahul Gandhi zei dat hij op pad was om liefde te verkopen in een markt van haat.

Ergens langs de 3500 kilometer lange yatra van Kanyakumari in het uiterste zuidpuntje van India naar de Kasjmir in de Himalaya, zei Rahul Gandhi al eens dat hij op pad was om liefde te verkopen in een markt van haat. Dat schoot de zittende regering meteen in het verkeerde keelgat.

Op zondag 22 januari reageerde Rajnath Singh, minister van Defensie, met een zware uithaal naar Rahul Gandhi. ‘Jij bent het die haat creëert door erover te spreken en door naar de mensen toe te gaan.’ Elke roep om eenheid lijkt in India meer verdeeldheid te veroorzaken.

Volgens de Times of India zei hij tijdens een toespraak ook nog dat ‘allen die op Indiase bodem geboren zijn broeders zijn’ en dat er in ‘India nooit sprake geweest is van discriminatie op basis van kaste, geloofsbelijdenis of religie’. Je zou denken dat zijn toehoorders daarbij in luid lachen losbarstten, maar neen: ze applaudisseerden alsof het waar was.

Als de vos de eenheid preekt

Vorige week (26 januari) vierde India Republic Day met militair vertoon, spectaculaire stunts en folkloristische kleurenweelde. De aankondiging voor dat feest benadrukte dat de optochten in Delhi ‘een eerbetoon zijn aan India, zijn eenheid in verscheidenheid en het rijke culturele erfgoed van zijn deelstaten’.

Maar de speciale gast dit jaar, de Egyptische president Abdul-Fatah al-Sisi, zorgde meteen voor een valse noot. Voor een oppervlakkige toekijker lijkt het misschien dat die ereplaats voor al-Sisi toont dat ook moslims in Modi’s India belangrijk zijn.

Elke roep om eenheid lijkt in India meer verdeeldheid te veroorzaken.

Dat was niet hoe journalist Angshuman Choudhury het begreep. Modi en al-Sisi lijken heel erg op elkaar, schrijft hij op de nieuwssite The Wire: ‘Beiden willen niet alleen gezien worden als gespierde nationalisten, maar ook als hervormers van maatschappij en “het systeem”. Beiden zijn populisten die nauwgezet gebruikgemaakt hebben van de sociale onzekerheid en ontevredenheid om hun greep op de macht te versterken. En beiden hebben een gloeiende hekel aan mensen die hen bekritiseren, zeker als zij een deel van hun werkingsmiddelen uit het Westen krijgen.’

India is zoals zo veel landen vandaag diep gepolariseerd. Toch vormen eenheid en verscheidenheid het refrein in elk discours over India, ook als elk jaar op 15 augustus de onafhankelijkheid gevierd wordt.

Vorige zomer zei Yogi Adityanath, deelstaatpremier van Uttar Pradesh, in de aanloop naar dat nationale feest: ‘India’s sterkte zit in zijn eenheid. Het land zou verzwakt worden als verdeeldheid op basis van kaste, taal of religie de overhand krijgt.’

Dat is een opmerkelijke uitspraak, want diezelfde, altijd in saffranen monnikskleren gehulde Adityanath voerde begin dat jaar nog een polariserende verkiezingscampagne, die hij voorstelde als een strijd van 80% versus 20% – niet toevallig de verhouding tussen respectievelijk hindoes en moslims in de deelstaat, en in het hele land.

Deelstaatpremier Adityanath: ‘SRK zou erom moeten denken dat een massale boycot van zijn films hem op straat kan doen belanden, zoals een normale moslim.’

Enkele jaren geleden maakte de razend populaire Bollywoodster Shah Rukh Khan zich zorgen over de groeiende intolerantie in India. Adityanath schoot meteen met scherp: ‘Die mensen spreken de taal van terroristen. Er is geen verschil tussen de taal van Shah Rukh Khan en Hafiz Saeed (de Pakistaanse extremist die door India verantwoordelijk gehouden wordt voor de drie dagen durende aanval op Mumbai eind 2008, waarbij 174 doden en 300 gewonden vielen, red.). Hij zou erom moeten denken dat een massale boycot van zijn films hem op straat kan doen belanden, zoals een normale moslim.’

SRK, zoals de immens populaire filmster in India steevast genoemd wordt, staat op dit moment opnieuw in het brandpunt van hindoenationalistische protesten tegen zijn nieuwe film Pathaan. Reden? In een van de zang- en dansnummers – verplicht onderdeel in elke Bollywoodproductie – draagt de vrouwelijke hoofdpersoon een bikini in saffraankleur. De boycot waartoe sommigen opriepen is zo’n flop, dat Pathaan nu al op weg lijkt om de grootste kaskraker in Hindi cinema ooit te worden.

Yogi Adityanath, anderzijds, won de verkiezingen na zijn aanval op SRK. En hij deed dat vorig jaar nog eens over, met vlag en wimpel.

Ieder met zijn hymne, ieder met zijn vlag?

Nu we het toch over de vlag hebben. Naar aanleiding van de 75ste verjaardag van de Indiase onafhankelijkheid op 15 augustus 2022, lanceerde de regering van Narendra Modi een grootscheepse campagne om een diepere band te creëren tussen de 1,4 miljard Indiërs en hun tricolore vlag.

Die Har Ghar Tiranga-campagne mikte op het bevlaggen van elke uithoek, elk raam, elke auto en elk monument van het land. Begin augustus werd een driehonderd meter lange nationale vlag rondgedragen in Visakhapatnam, Andhra Pradesh, en naarmate augustus vorderde, overspoelden tricolore beelden alle sociale media.

‘Ze vertelden de hongerigen dat ze de vlag maar moesten eten en de naakten dat ze zich in de vlag moesten wikkelen.’

Al waren er ook wanklanken. Er dook een video op uit de deelstaat Haryana waarin armen klagen dat ze hun voedselbonnen enkel kunnen inruilen als ze eerst een kleine vlag voor 20 roepies kopen.

De klacht van journalist Salil Tripathi klonk als een hedendaagse versie van Marie-Antoinettes verzuchting dat armen die geen brood hadden dan maar gebak moesten eten: ‘Ze vertelden de hongerigen dat ze de vlag maar moesten eten en de naakten dat ze zich in de vlag moesten wikkelen en de daklozen dat ze de vlag om hun hoofd moesten dragen en de zieken dat ze de vlag moesten plooien en de werklozen dat ze de vlag moesten kopen en de hartelozen dat ze al degenen die geen vlag droegen moesten lastig vallen…’

In een andere video riep Narsinghanand, een hindoenationalistische zeloot, dan weer op tot een boycot van de campagne omdat een deel van de vlaggen door moslims geproduceerd werden, en de winst “dus” zou dienen om hindoes te vermoorden.

Die verontwaardiging kan buitenaards lijken, maar ligt in feite in lijn met de historische houding van de hindoenationalistische beweging, die nu vanuit de centrale regering de vlaggencampagne lanceerde. In 1947 schreef het bewegingsblad van de RSS – de hindoenationalistische moederorganisatie waarbinnen huidig premier Modi jarenlang voltijds en inwonend vrijwilliger was – dat de tricolore vlag nooit gerespecteerd zou worden door hindoes en in 2015 stelde de beweging nog dat saffraan de enige kleur is die op de nationale vlag van India had mogen voorkomen, want de andere kleuren maken haar communautair.

L’union fait la force

Dat laatste vat de hindoenationalistische positie verrassend helder samen: als groen verwijst naar moslims, oranje naar hindoes en wit naar alle andere (geloofs)gemeenschappen, dan is er sprake van communautarisme. Als alleen het saffranen oranje van de hindoes de vlag zou kleuren, dan is er echt sprake van eenheid en gelijkheid.

Met andere woorden: maak minderheden onzichtbaar en leg hen het zwijgen op, dan pas zal er eenheid zijn. Een beetje zoals de Franstaligen in de negentiende eeuw L’union fait la force zagen. Of zoals de White Anglo-Saxon Protestants in de Verenigde Staten e pluribus unum begrepen.

Maak minderheden onzichtbaar en leg hen het zwijgen op, dan pas zal er eenheid zijn.

Eenheid was natuurlijk ook al een centrale zorg van de onafhankelijkheidsbeweging honderd jaar geleden. Maar dat was niet een eenheid onder één kleur of cultuur. Dat laatste is een redelijk recente obsessie voor India, dat altijd prat gegaan is op zijn onpeilbaar rijke diversiteit.

Meer dan één Indiase ambassadeur, schrijver of ambtenaar die ik de voorbije decennia sprak, gebruikte het beeld dat de schrijver V.S. Naipaul populair maakte: India als het land van een miljoen dagelijkse muiterijen. Al is dat een typisch voorbeeld van een titel die los van het boek een eigen leven gaat leiden.

Want voor Naipaul gingen die “muiterijen” niet over de vrolijk geschakeerde en altijd chaotische diversiteit van het enorme land waaruit zijn ouders vertrokken. Hij had het wel over ‘ontelbare opstanden, ondersteund door tientallen vormen van groepsexcessen, sektarische excessen, religieuze excessen, regionale excessen’.

Die andere grote schrijver met Indiase roots, Salman Rushdie, was minder pessimistisch, maar even beeldrijk toen hij – veertig jaar na het schrijven van zijn “India-roman” Middernachtskinderen – stelde: ‘Overal waar je komt, moet je door een menigte mensen. De vraag bij het schrijven van Middernachtskinderen was hoe een roman dat gevoel van massa kon omarmen. Mijn antwoord bestond erin een massa verhalen te vertellen, de verhaallijn bewust te laten overwoekeren zodat het eigenlijke verhaal zich doorheen die massa andere verhalen moest wurmen.’

Onpeilbare diversiteit

Los van wat Sir Vidya of Sir Salman over India en het subcontinent schreven, is diversiteit altijd het codewoord geweest om de samenhang van India sinds de onafhankelijkheid in 1947 te beschrijven. Terecht, trouwens.

De Indiase journalist en auteur P. Sainath vat het samen in één tweet over zijn boek dat in het november 2022 verscheen (The Last Heroes: Footsoldiers of Indian Freedom): ‘Deze strijders waren adivasi’s, dalits, OBC’s (Other Backward Casts), brahmanen, moslims, hindoes, sikhs, vrouwen, mannen, atheïsten en gelovigen. Ze spraken diverse talen, kwamen uit verschillende plattelandsregio’s, culturen en achtergronden.’

Diversiteit is een term die een andere dimensie heeft in India dan in een Europees land.

Diversiteit is een term die, zoals natie of bevolking, een andere dimensie heeft in India dan in een Europees land. India heeft Hindi als landstaal en Engels als erkende administratieve taal, maar daarnaast zijn er nog 22 officieel erkende talen in gebruik in de deelstaten en worden er honderden lokale talen gesproken, vele met een eigen schrift. Anno 2023 telt India 28 deelstaten en 9 centraal bestuurde Union Territories, al is die telling altijd voorlopig.

Tussen 1947 en nu werden al meerdere keren bijkomende deelstaten bij gecreëerd. Uit Punjab werd Haryana gesneden, uit Bihar werden Chhattisghar en Jharkhand gecreëerd, uit Madras ontstonden Tamil Nadu en Andhra Pradesh, waarna Telangana zich afsplitste van Andhra Pradesh, Uttar Pradesh bracht Uttarakhand voort, uit Assam ontstond Mizoram, en de meest recente ingreep had niets met een vraag van de bevolking te maken maar alles met de politiek van de centrale regering in Delhi: op 5 augustus 2019 werd de deelstaat Jammu & Kasjmir gesplitst in twee Union Territories: Jammu & Kasjmir en Ladakh.

De deelstaten winnen aan belang, en dat is normaal, zei toenmalig ambassadeur voor België en de Europese Unie, Manjeev Singh Puri, in een interview dat ik met hem had in 2014: ‘Mensen willen het bestuur dichter bij hun leven en gemeenschap brengen.’ Dat zou het bedrieglijke idee kunnen voeden dat de deelstaten in India vergelijkbaar zijn met de gewesten en gemeenschappen in België, of met de provincies in Nederland.

De realiteit is dat de deelstaat Uttar Pradesh vandaag 220 miljoen inwoners telt (20 x België), 241.000 vierkante kilometer groot is (7 x België) en 9 erkende talen heeft: Hindi, Bhojpuri, Engels, Braj Bhasha, Kannauji, Bundeli, Bagheli, Awadhi en Urdu. Om maar te zeggen: ook bestuur dichter bij de mensen brengen is in India altijd nét wat ingewikkelder dan in een klein land aan de Noordzee. Hetzelfde geldt voor het creëren van één nationaal gevoel en voor de eenheid waarover elke regering zo graag spreekt.

Verscheidenheid moet plooien voor de meerderheid

De megadiversiteit van India – een term die Manjeev Singh Puri graag in de mond nam – gaat niet verdwijnen. Dat hoeft ook niet voor de hindoenationalistische regering-Modi en de bredere hindoenationalistische beweging. Wat telt is dat iedereen de suprematie van de hindoecultuur aanvaardt en dat de meerderheid voortaan wetten en beleid kan bepalen zonder om te moeten zien naar minderheden. Met andere woorden: de eenheid die het hindoenationalisme nastreeft, wil van India eindelijk het Hindoestan maken dat Indiase bewonderaars van Europees fascisme al een eeuw geleden bepleitten.

Het is een vorm van eenheid die expliciet afgewezen werd door Mohandas “mahatma” Gandhi. In januari 1947, een dik halfjaar voor de onafhankelijkheid van zowel India als Pakistan, weigerde hij op een openbare bijeenkomst de tricolore vlag te hijsen. Niet omdat ze communautair zou zijn – Gandhi had zélf aangedrongen op een vlag met deze drie keuren – maar omdat de eenheid in verscheidenheid die ze suggereerde, intussen vals gebleken was.

Mahatma Gandhi: ‘Wat is onze vrijheid waard als ze broedertwisten en haat versterkt?’

Gandhi verwoordde zijn standpunt messcherp: ‘De gouden tijd van eenheid ligt jammer genoeg achter ons. Maar bij wie zal ik klagen? Met wie zal ik vechten? Wij zijn allemaal kinderen van India en we zijn dus broeders (en zusters). Eenheid verkondigen vandaag is even absurd als het bouwen van luchtkastelen.’

75 jaar later stelde ook Salman Rushdie vast dat er van de beloofde of verhoopte eenheid in diversiteit weinig overblijft: ‘Het toenemende autoritaire karakter van de staat, de onaanvaardbare arrestaties van mensen die zich durven uit te spreken tegen dat autoritarisme, het religieuze fanatisme, het herschrijven van de geschiedenis om die te kunnen inpassen in het verhaal van degenen die India willen omvormen tot een hindoenationalistische meerderheidsstaat, en de populariteit van het regime ondanks – of, erger nog, omwille – van dit alles… dat alles voedt een vorm van wanhoop.’

Democratisch uitgesloten

Dat Rushdie niet overdrijft, blijkt uit een gesprek dat de nieuwssite The Wire half januari 2023 had met Amartya Sen, Nobelprijswinnaar Economie in 1998 en afkomstig uit Kolkata. Op een vraag over de toenemende discriminatie van moslims in India antwoordde Sen dat het om een ‘werkelijk onaanvaardbare en absolute barbarij’ gaat. Sen: ‘Ik gebruik de term barbaars, omdat het hier niet zomaar gaat om een onrecht of een fout. Het gaat om een trend die het leven van mensen volkomen onzeker maakt én de cultuur van India beperkt.’

Amartya Sen: de toenemende discriminatie van moslims in India is een ‘werkelijk onaanvaardbare en absolute barbarij’.

Het is de moeite om de hele vraag te herhalen waarop Sen reageerde. Karan Thapar: ‘U zegt dat het dwaas is om het pluralistische karakter van dit land te ontkennen, maar de (heersende) Bharatiya Janata Party lijkt moslims heel bewust uit te sluiten. Na de verkiezingen van zowel 2014 als 2019 had de partij geen enkele moslim als volksvertegenwoordiger in de Lok Sabha en op dit moment heeft de BJP in geen van beide kamers van het parlement een moslimverkozene. In Gujarat zette de BJP al sinds 1998 geen enkele moslim op haar kieslijsten, niet voor de nationale verkiezingen en niet voor de deelstaatverkiezingen – ook al vertegenwoordigen moslims negen procent van de bevolking.’ Thapar had daar aan kunnen toevoegen dat de BJP ook in Uttar Pradesh de voorbije deelstaatverkiezingen geen enkele moslim op haar lijsten plaatste.

‘Dat is logisch’, vond journalist en onderzoeker S.N. Sukhla toen ik hem in 2019 daarover sprak in Ayodhya, de tempelstad waar al decennia een conflict woedt over een moskee die gebouwd zou zijn op gronden waar voordien een tempel voor de god Ram stond. Die moskee is overigens afgebroken door hindoenationalistische militanten.

‘De doelstellingen en symbolen van de BJP zijn uitgesproken hindoeïstisch. Dan kan je niet verwachten van moslims dat zij die gaan uitdragen’, zei Sukhla. Hij vond het overigens ook niet problematisch dat die 45 miljoen moslims in de deelstaat daardoor geen enkele vertegenwoordiging hebben in de parlementaire meerderheid, want ‘zo zit de democratie in elkaar’.

Pankaj Mishra: ‘Volgens Modi en de BJP is India’s grootheid alleen mogelijk onder één identiteit, waaraan iedereen zich moet conformeren.’

‘Narendra Modi en de BJP mobiliseren een democratische meerderheid om de hindoenationalistische agenda uit te voeren’, reageerde schrijver Pankaj Mishra toen we daarover doorboomden in Mashobra, zijn stek in de noordelijke deelstaat Himachal Pradesh. ‘Modi’s succes bewijst hoe kwetsbaar democratie altijd is voor de uitsluiting en het negeren van de rechten van minderheden.’

En: ‘Hindoenationalisme en ontwikkeling zijn voor Modi altijd deel geweest van één pakket: de belofte van Indiase grootheid. Het probleem is dat die grootheid volgens hem en de BJP alleen mogelijk is onder één identiteit, waaraan iedereen zich moet conformeren. Die identiteit zet zich af tegen alle andere identiteiten die het recht opeisen om anders te zijn: moslims, progressieve intellectuelen, Engelssprekenden…’

Heilig land

Is de eenheid die de hindoenationalistische beweging wil opleggen een manier om van India een religieuze staat te maken, vergelijkbaar met de sjiitische republiek in Iran of het wahabitische koninkrijk Saoedi-Arabië? Neen, zegt iedereen die hindoeïsme, hindoenationalisme en India een beetje kent.

‘Het politieke hindoeïsme negeert totaal de lokale geloofsovertuigingen en de diepere filosofieën van het hindoeïsme’, schrijft Poulumi Bannerjee in de Hindustan Times (9 april 2017). En hij citeert de historicus Harbans Mukhia: ‘Hindoefilosofie of -religie zijn niet nuttig voor hindoetva (de term die in India gebruikt wordt om de hindoenationalistische ideologie en beweging aan te duiden, red.). Het enige wat die beweging nodig heeft, is een paar symbolen van hindoeïsme die gemobiliseerd kunnen worden om spanningen met minderheden te creëren. De koe is dat symbool.’

De tempel in Ayodhya is zo’n symbool. De kleur saffraan is zo’n symbool. Het officiële lied van de republiek, Vande Mataram, is zo’n symbool, want iedereen die het zingt moet India bewieroken als moeder maar ook als de godin Lakshmi of Durga. En verder absorbeert het hindoenationalisme alles wat tot symbool gemaakt kan worden, van yoga tot Mahatma Gandhi, ook al werd die door een hindoenationalistische militant vermoord.

Burgers moeten India niet enkel zien als moederland maar ook als heilig land.

Om een echte burger van Hindoestan te kunnen zijn, schreef de historische leider V.D. Savarkar in de jaren ’20 van de vorige eeuw, moeten de mensen India niet alleen beschouwen als hun matrubhoomi of moederland, maar ook als hun punyabhoomi of heilig land.

Savarkar zag geen probleem voor boeddhisten, jains, sikhs of aanhangers van andere aan India gebonden religies. De vereiste verering van land en historische cultuur maakt, op het eerste gezicht, van moslims en christenen wel meteen en onherstelbaar buitenstaanders. In werkelijkheid worden ze kwetsbare tweederangsburgers van een natie die haar eenheid enkel wil baseren op een geromantiseerde versie van de geschiedenis die voorafging aan de komst van moslimheersers (mogols) en Britse kolonisatie.

Het verhaal van India

Het verhaal van India zoals dat voorgeschreven wordt door de huidige, hindoenationalistische regering, wil nationale eenheid en internationale glorie creëren, maar heeft geen plaats voor de bijdragen van wie daar anders over denkt.

Moslims en christenen, communisten en kosmopolieten, onafhankelijke media en kritische sociale bewegingen: ze moeten allemaal opboksen tegen de groeiende macht van Modi, de BJP en het hele brede spectrum van de hindoetva-beweging.

Om het verhaal van India tot het verhaal van Hindoestan te maken, worden geschiedenisboeken herschreven, steden en plekken hernoemd en dissidenten de mond gesnoerd.