Libanon aan de rand van een humanitaire, financiële en politieke afgrond: ‘De enige weg voorwaarts is een nieuw systeem’

Waar moet Libanon geld en steun gaan zoeken voor zijn politiek, financieel en economisch herstel, zeker na de explosie van 4 augustus? Internationale hulp komt er niet zonder structurele veranderingen, en de nauwe banden tussen banken en elite helpen ook al niet. ‘Ik geloof nog niet dat de explosie de nagel aan de doodkist van het Libanese systeem is.’

Die Welt wist het zeker. Een anonieme inlichtingendienst vertelde de Duitse krant dat de 2750 ton ammoniumnitraat die op 4 januari in Beiroet ontplofte afkomstig was uit Iran en bestemd was voor Hezbollah. Via Israëlische kranten en sociale media schoot het bericht de wereld over.

Ook al leidt een goed gedocumenteerd spoor van de explosie naar het Russische vrachtschip MV Rhosus, dat in 2013 de chemicaliën de haven van Beiroet binnenbracht. De politiek is helaas nooit ver weg in Libanon.

Douanebeambten, havenautoriteiten, ambtenaren en rechters waarschuwden jarenlang dat het goedje zonder geschikte bescherming in een loods lag opgeslagen. Maar niemand wist wat te doen en schoof de verantwoordelijkheid af. Tot 4 augustus.

Sindsdien likt Beiroet zijn wonden. Zo’n 200 mensen kwamen om het leven, duizenden raakten gewond, honderdduizenden verloren hun huis en de schade loopt in de miljarden. Maar het ergste is dat dat het ergste niet is.

‘De explosie had een kracht van 3.5 op de schaal van Richter, maar de politieke aardbeving zal er één van 9.0 zijn.’

‘Het ware verhaal is niet de explosie met een kracht van 3.5 op de schaal van Richter’, zei Rami Khouri, journalist bij Democracy Now!. ‘Dat is de politieke aardbeving van 9.0 die dit gaat teweegbrengen. Deze explosie is het gevolg van een opeenhoping van incompetentie, corruptie, lusteloosheid, amateurisme en onverschilligheid van opeenvolgende Libanese regeringen in de laatste tien à vijftien jaar, die de Libanese bevolking tot op de rand van armoede en wanhoop heeft gebracht. Ze hebben onvoldoende water, geen elektriciteit, geen werk, geen fatsoenlijk geprijsd voedsel.’

‘Ik geloof nog niet dat de explosie de nagel aan de doodkist van het Libanese systeem is’, zegt Nadim Houry, directeur van het Arab Reform Initiative (ARI). ‘Maar het is een grote stap. De meeste Libanezen wisten dat de staat corrupt en nalatig was. Maar nu beseffen ze dat deze staat zelfs kan doden. Dat geeft een heel andere dimensie.’

Failliet

Voor een buitenstaander is de omvang van de Libanese crisis nauwelijks te bevatten. Beiroet is een gebroken stad. Libanon is een gebroken land. Failliet, en politiek stuurloos. De regering van Hassan Diab zat nog geen zeven maanden in het zadel toen ze op 10 augustus alweer aftrad. Dat is de tweede regering in een jaar tijd.

Gedurende dat jaar verloor de Libanese munt 80 procent van haar waarde, terwijl de inflatie steeg tot meer dan 50 procent. De staatsschuld bedraagt 170 procent van het nationaal inkomen. Dat nationaal inkomen zal dit jaar, als gevolg van de crisis, vermoedelijk met zo’n 20 procent dalen.

Een onderzoek van InfoPro bij 500 Libanese bedrijven toont dat bijna een vijfde van die bedrijven de activiteiten (tijdelijk) heeft opgeschort. De werkloosheid staat op minstens 30 procent. Het Wereldvoedselprogramma (WF) van de Verenigde Naties berichtte in juni dat 50 procent van de Libanezen, 63 procent van de Palestijnen en 75 procent van de Syrische vluchtelingen in het land niet zeker waren of ze voldoende eten konden kopen.

Mislukte staat

Op 18 augustus kwam de Libanese politiek opnieuw in de internationale aandacht. Het Speciale Libanontribunaal veroordeelde bij verstek één verdachte voor de moord op oud-premier Rafik Hariri, die omkwam bij een bomaanslag in 2005. Het brein achter de misdaad werd niet aangewezen. De rechtszaak duurde vijftien jaar en kostte bijna een miljard. De meeste Libanezen zijn van mening dat dat geld beter besteed had kunnen worden.

‘De Libanese elite heeft het land zo leeggezogen dat er niks meer te halen valt.’

‘Is Libanon een mislukte staat?’ Ja, zegt Karim Makdisi, Assistent Professor Internationale Politiek aan de Amerikaanse Universiteit van Beiroet (AUB). ‘Ja, in de zin dat de staat faalt in het beschermen van en zorgen voor haar inwoners. Maar niet in de zin van een “uiteengevallen staat.” De bureaucratie functioneert nog. Het zijn de politici die het staatsapparaat hebben misbruikt om zichzelf te verrijken.’

‘Vergelijk het met een parasiet die een lichaam nodig heeft om te overleven’, zegt Makdisi. ‘De Libanese elite heeft het land zo leeggezogen dat er niks meer te halen valt.’

Neem de elektriciteitsvoorziening. Libanon is afhankelijk van een handvol verouderde centrales, die de staat jaarlijks zo’n twee miljard dollar aan brandstof kosten. En nog hebben de meeste Libanezen maar enkele uren elektriciteit per dag.

Iedereen die het zich kan veroorloven is daarom ook aangesloten op een privégenerator. De sector van de private stroomvoorziening is machtig en is er niet bij gebaat dat de publieke stroomvoorziening erop vooruitgaat. Dat is sinds het einde van de burgeroorlog in 1990 dan ook niet gebeurd.

De Libanese staatsschuld steeg van 4 miljard dollar naar meer dan 80 miljard dollar, maar publieke voorzieningen, zoals elektriciteit, gingen er niet op vooruit.

De staat als tapijtverkoper

Gezien de ellende is het niet zo vreemd dat de Libanezen een paar dagen na de explosie de Franse president Emmanuel Macron in de armen sloten als een verlosser. Terwijl Libanese politici schitterden in afwezigheid, luisterde en troostte Macron waar hij kon. Het was een mooi, humaan gebaar.

Maar Macron was niet in Libanon om cadeautjes uit te delen. ‘Naast noodhulp zijn de internationale partners bereid om te helpen bij het economisch en financieel herstel van Libanon’, zei hij. ‘Maar dat vereist dat de Libanese autoriteiten zich binden aan bepaalde maatregelen en hervormingen.’

Het probleem zijn de Libanese banken, die zo’n zeventig procent van de staatsschuld bezitten.

In 2018 organiseerde Macron een donorconferentie voor Libanon. Daar werd 11 miljard dollar in zachte leningen toegezegd, op voorwaarde dat het land hervormingen doorvoerde. Dat gebeurde niet. Eerder dit jaar onderhandelde Libanon met het Internationaal Monetair Fonds (IMF) over een lening. Tevergeefs.

‘We smeekten hen om zich als een normale staat te gedragen, maar ze doen alsof ze ons een tapijt verkopen’, zei een Europese diplomaat in The Guardian.

Het probleem zijn de Libanese banken. Die bezitten zo’n zeventig procent van de staatsschuld. Met hoge rentes trokken zij de laatste dertig jaar enorme tegoeden aan, waarmee ze vooral staatsobligaties kochten. Dat ging goed zolang er tegoeden binnenkwamen en de staat aan haar verplichtingen voldeed. Maar daar kwam in maart een einde aan.

Omdat de banken lang de lusten genoten, hoopte de Libanese regering dat ze nu ook een deel van de lasten zouden dragen. Met knippen op de grootste tegoeden zou Libanon uit de brand geholpen zijn. ‘De regering van Hassan Diab (die begin augustus ontslag nam, red.) heeft geprobeerd de banken aan banden te leggen’, zegt Makdisi. ‘Maar die accepteren geen enkele knip op hun grootste klanten.’

Het helpt ook niet dat er korte lijntjes lopen van de grootste Libanese banken naar de zittende elite. Zo toont onderzoek van de Libanese econoom Jad Chaaban dat acht politieke families in Libanon samen goed waren voor 32 procent van de gezamenlijke tegoeden.

‘Ondanks alles heeft het Libanese parlement nog altijd geen kapitaalcontrolewet aangenomen’, zegt Makdisi. ‘De banken hebben dat zelf gedaan. Tegoeden zijn geblokkeerd en je kunt maar heel beperkt geld opnemen. En toch ging er het afgelopen jaar meer dan 25 miljard dollar het land uit.’

Verkiezingen?

Na de enorme explosie op 4 augustus gingen de Libanezen opnieuw massaal de straat op met de roep om verandering. De politie trad hard op. Honderden mensen raakten gewond. Hassan Diab, toen nog premier, beloofde vervroegde verkiezingen. Maar het probleem is dat nieuwe verkiezingen alleen maar dezelfde gezichten van de laatste dertig jaar terugbrengt.

Nieuwe verkiezingen brengen alleen maar dezelfde gezichten terug.

Mede dankzij voormalig koloniaal heerser Frankrijk heeft Libanon een hopeloos star en ingewikkeld verkiezingsstelsel, waarin de 128 zetels zijn verdeeld over de 18 religies die het land rijk is. Bovendien vindt de stemming per district plaats. Het formuleren van een kieswet is daarom elke keer weer een hels gevecht.

‘De enige weg voorwaarts is een nieuw systeem’, zegt Nadim Houry van het Arab Reform Initiative. ‘Er moet er een interimregering komen met een speciaal mandaat. De zorg voor de gevolgen van de humanitaire ramp moet het schip financieel weer op koers krijgen. En een interimregering moet ook een eerlijke kieswet formuleren, zodat over een jaar of twee nieuwe verkiezingen tot een nieuwe politieke legitimiteit leiden.’

Houry verwijst naar het Vredesakkoord van Taif, dat in 1989 het einde van de Libanese burgeroorlog voorbereidde. Daarin staat glashelder dat parlementaire verkiezingen op nationaal niveau en niet op religieuze basis plaatsvinden.

Een nieuw te vormen senaat, die bestaat uit vertegenwoordigers van Libanons “spirituele families”, moet controleren of wetten en beslissingen van het parlement de vrijheid van religie van alle minderheden in acht nemen. ‘Naar aanleiding van Taif stelt de Libanese grondwet dat een commissie in het leven wordt geroepen om een einde te maken aan het confessionele systeem’, zegt Houry. ‘Maar dat is nooit gebeurd. Hoog tijd dat nu wel te doen. Het is de enige weg uit dit zwarte gat.’