Nacht van de Lange Messen in Saoedi-Arabië? Kroonprins Mohammed rekent af met Saoedische elite

‘Met deze actie verrast Mohammed Bin Salman vriend en vijand’, stelt Midden-Oostenexpert Paul Aarts. ‘Niemand weet waarom de kroonprins zo plots en op zo’n grote schaal te werk gaat.’ De lijst van gearresteerde mannen is lang en indrukwekkend. Onder hen vinden we invloedrijke bedrijfsleiders als Al-Waleed Bin Talal en Nasser Bin Aqeel al-Tayyar, mannen die tot voor kort het uithangbord waren van het moderne Saoedi-Arabië dat Bin Salman wil creëren. Of zo leek het toch.

Impulsieve heerser

Mohammed Bin Salman komt wel vaker onverwacht uit de hoek. Nadat zijn vader in 2015 aan de macht kwam, ontpopte hij zich al snel als de sterke man die Saoedi-Arabië een radicaal andere koers wil laten varen. Paul Aarts: ‘Bin Salman is een impulsieve heerser. Dit is een volgende stap in zijn campagne om de absolute macht te consolideren. Iedereen die zich ook maar enigszins vragen stelt bij zijn bewind wordt buitenspel gezet.’

‘Dit zijn de mannen die Mohammeds nieuwe wind door Saoedi-Arabië mee mogelijk gemaakt hebben’

Toch hebben experts er het raden naar waarom Bin Salman net deze hooggeplaatste personen arresteert. ‘Een aantal mannen die nu zijn opgepakt, zijn in het verleden verwikkeld geweest in corruptiezaken. Maar ik kan me bijna niet voorstellen dat dat de echte reden voor hun arrestatie is’, geeft Paul Aarts aan. ‘Het vreemde is dat het deels ook mensen zijn die het beleid van Bin Salman steunen. Waleed Bin Talal speelt bijvoorbeeld een cruciale rol in het aantrekken van buitenlandse investeerders en het privatiseren van de Saoedische economie. Dit zijn de mannen die Mohammeds nieuwe wind door Saoedi-Arabië mee mogelijk gemaakt hebben’.

De motieven van de kroonprins mogen dan onduidelijk blijven, volgens Aarts kan er wel degelijk van een afrekening gesproken worden. Saoedisch journalist Jamal Khashoggi vergeleek Mohammed zondag met Poetin: in een doorgedreven drang om de macht te concentreren schakelt de kroonprins zelfs ogenschijnlijke medestanders uit. Aarts: ‘Het lijkt er inderdaad op dat Mohammed Bin Salman elke mogelijke vorm van oppositie de kop wil indrukken. Hij reduceert zijn entourage tot een heel kleine kring van ja-knikkers en vertrouwelingen.’

Ondoordringbaar geheel

Dat Mohammed Bin Salman leden van de koninklijke familie arresteert, is ongezien in Saoedi-Arabië. ‘Het Huis van Saoed is traditioneel een ondoordringbaar geheel’, stelt Aarts. ‘De leden van de koninklijke familie houden de rangen strikt gesloten. Het is misschien wel de meest extreme verandering die Mohammed heeft doorgevoerd: door prinsen te arresteren breekt hij het beeld van eendracht dat het Saoedische koningshuis decennialang geconstrueerd heeft.’

Het is nog maar de vraag wat de kroonprins met deze plotse maatregelen wil bereiken. Volgens Aarts neemt Mohammed een enorm risico. ‘Het kan bijna niet anders dan dat er binnen de familie onvrede en wrevel ontstaat over dit onbehouwen optreden van de kroonprins. De vraag is alleen of die mensen nog de ruimte zullen krijgen om zich te verzetten. Op dit moment lijkt het erop dat Mohammed elke kritische stem monddood wil maken.’

Transformaties in sneltempo

Toch is Mohammed met deze actie niet meteen zijn legitimiteit bij de bevolking kwijt. In de korte periode dat de kroonprins aan de macht is, voerde hij een reeks moderniseringsmaatregelen door. De macht van de religieuze politie werd ingeperkt, hij hervormde de economie om het land minder afhankelijk te maken van olie-inkomsten en eind september kondigde hij aan dat Saoedische vrouwen in de toekomst met de auto zullen mogen rijden.

‘Kroonprins Mohammed is roekeloos, maar hij transformeert het land wel in sneltempo’

‘Het is moeilijk in te schatten of deze actie zijn populariteit in Saoedi-Arabië zal aantasten’, vindt ook Paul Aarts. ‘Mohammed Bin Salman heeft een grote aanhang onder jongeren, die blij zijn dat hij hen beetje bij beetje meer sociale vrijheden geeft. Het land is decennialang geregeerd door oude, traditionele mannen. Kroonprins Mohammed is roekeloos, maar hij transformeert het land wel in sneltempo.’

Ook de zuiveringsoperatie van zaterdagnacht wordt door kroonprins Mohammed gepresenteerd als een stap richting een modern en transparant Saoedi-Arabië. Volgens Aarts zou het dan ook best kunnen dat de anticorruptiemaatregelen in eerste instantie op steun van de bevolking kunnen rekenen. ‘Veel mensen in Saoedi-Arabië zijn waarschijnlijk blij dat er eindelijk iemand met de bezem door de Augiasstal gaat. Het is ook ongezien: zelfs de meest prominente leden van het koningshuis moeten eraan geloven.’

Heksenjacht op kritische stemmen

Maar wordt het land hiermee inderdaad richting democratie geholpen? ‘Integendeel’, vindt Aarts. ‘Mohammed Bin Salman is helemaal niet bezig met democratie. Hij wil alle macht monopoliseren en ervoor zorgen dat elke mogelijke tegenstander op voorhand buitenspel wordt gezet. Zodat hij onaantastbaar is als hij binnenkort koning wordt.’

Naar wat de Saoedi’s echt denken van het optreden van de kroonprins blijft het gissen. ‘Het is extreem moeilijk om binnen Saoedi-Arabië in contact te komen met kritische stemmen. Iedereen is ontzettend bang om het volgende slachtoffer te worden van deze heksenjacht.’

De huidige golf van arrestaties is volgens Aarts nog maar het topje van de ijsberg. ‘Er volgen ongetwijfeld nog meer mensen. Het Huis van Saoed is gigantisch. Nu zijn een aantal hooggeplaatste figuren buiten spel gezet, maar ook in de lagere rangen zullen klappen vallen.’

Geopolitieke machtsstrijd

Met de arrestaties plaatst Mohammed zichzelf in een vreemde paradox. Enerzijds lijkt de anticorruptiecampagne te zijn ingezet om een positief beeld van Saoedi-Arabië op te hangen naar de buitenwereld. Maar anderzijds jaagt hij buitenlandse investeerders net schrik aan door vooraanstaande zakenmannen als Al-Waleed Bin Talal en Nasser Bin Aqeel Al-Tayyar aan te houden. De Saoedische beurs kreeg zondag al zware klappen en het aandeel van Bin Talals investeringsbedrijf Kingdom Holding dook bijna 10 procent lager.

‘Als dit uitdraait op een gewapend conflict met Iran zijn de gevolgen voor het Midden-Oosten niet te overzien.’

De gebeurtenissen van zaterdagnacht zullen ook buiten Saoedi-Arabië deining veroorzaken. Enkele uren voor de arrestatiegolf kondigde Libanees premier Saad Hariri onverwacht zijn aftreden aan vanuit Saoedi-Arabië en onderschepten Saoedische veiligheidsdiensten een Jemenitische raket op enkele kilometers van hoofdstad Riyad.

Aarts: ‘Het gaat hier om een ernstige geopolitieke kwestie, waarin de machtsstrijd tussen Saoedi-Arabië en Iran verder op de spits gedreven wordt. Het lijkt erop dat Hariri onder druk gezet is door Riyad om af te treden. En de raketaanval van zaterdagnacht zal door het Saoedische regime gezien worden als het bewijs dat de Houthi-rebellen een pion zijn van Teheran. Mohammed Bin Salman heeft een heel ambitieuze agenda. Als hij echt wil aansturen op een gewapend conflict met Iran zijn de gevolgen voor het Midden-Oosten niet te overzien.’

In 2016 publiceerde Midden-Oostenexpert Paul Aarts samen met collega Carolien Roelants het boek “Saoedi-Arabië. De revolutie die nog moet komen” (Nieuw Amsterdam, 2016 ISBN 97 890 4682 092 6)