‘Soms vraag ik me af of we hen nog wel als mensen zien’

Groeiende groep

Dankzij de daklozentelling van 2024 weten we dat er bijna 3500 dak- en thuislozen zijn in Antwerpen, van wie er meer dan 400 op straat verblijven. Hoeveel Polen daar bij zijn, is nattevingerwerk. Wie de Antwerpse groep maar al te goed kent, zijn Renata Bogacka en Krzysztof Łukaszewski. Allebei werken ze voor Stichting Barka. Zij als Antwerps-Poolse maatschappelijk werkster, hij als ervaringsdeskundige. Krzysztof trekt nu al bijna twee jaar door de Antwerpse straten, Renata ruim een decennium.

‘Ik zag de groep alleen maar groeien’, vertelt Renata. ‘Vijf jaar geleden bereikten we een honderdtal mensen, vandaag is dat het dubbele.’

‘In de beginjaren werkten we vooral met Polen die hier kwamen werken na de uitbreiding van de Europese Unie (in 2004, red.). Vaak registreerden die mensen zich hier niet, werkten ze in het zwart, zonder verzekering. Zodra dat werk wegviel, kwamen ze in de problemen.’

‘Ondertussen nadert een deel van hen de pensioenleeftijd. Sommigen hebben als zelfstandige of door een optelsom van interimjobs pensioenrechten opgebouwd. Maar ze komen er niet toe, omdat de administratie moeilijk is of omdat ze de taal niet machtig zijn. Zij komen in de problemen. Net als de ouderen die altijd irregulier gewerkt hebben, maar nu niet meer kunnen.’

‘Naast de groep die begin jaren 2000 als arbeidsmigrant naar hier kwam, zien we de laatste jaren een groep kwetsbare EU-burgers die thuis vertrekken omdat er geen werk is. Met het idee dat het hier wel zal lukken. Maar ze zijn onvoorbereid, spreken alleen Pools, hebben geen netwerk. Zij belanden snel op straat. Sommigen van hen beginnen dan ook te zwerven tussen West-Europese steden, waar systemen telkens anders in elkaar zitten.’

Unieke verhalen

Dat zijn de grote lijnen. Maar, benadrukken Niek, Renata en Krzysztof: elk verhaal is anders. De redenen voor vertrek zijn verschillend, maar ook de hindernissen op de weg naar een oplossing. Vaak spelen ook persoonlijke problemen en gezondheidsissues een rol. Sommigen raken af en toe nog aan werk, anderen slepen na jaren zonder job een berg schulden met zich mee. Heeft de een nog contact met het thuisfront, dan heeft de ander – al dan niet gewild – volledig gebroken met familie en vrienden. Wat helaas wel vaak een rode draad is: alcoholmisbruik.

‘Het is een vicieuze cirkel’, zegt Krzysztof, die zelf ook twee jaar dakloos was. ‘Het is vaak moeilijk te zeggen waar het begint. Soms worden mensen dakloos door hun verslaving, vaak volgt de verslaving op de dakloosheid.

Arbeidsmigranten verblijven ook regelmatig in cohousings waar veel gedronken wordt.’ Krzysztof en zijn ex-vrouw volgden hun oudste zoon en dochter, die hier werk vonden. Ook zijn ex kwam snel aan de bak. Hij pakte de jobs aan die hij kon. ‘Vaak in het zwart of via interim. De bouw en landbouw, groentemarkten en garages: ik heb het allemaal gedaan. Mijn kortste werkervaring was in een serre. Toen ik ‘s ochtends werkhandschoenen vroeg om de tomaten te plukken, mocht ik direct weer vertrekken (lacht).’

De situatie van Krzysztof was niet ideaal, maar zijn gezin deed het goed. Voor hem werd het problematisch toen hij almaar meer begon te drinken. Alcohol hoorde er nu eenmaal bij, ook bij zijn Poolse collega’s. ‘Zelf zag ik het probleem niet, maar dat was er natuurlijk wel. Mijn ex-vrouw gaf me genoeg waarschuwingen. Tot de deur dicht bleef. Ik had alleen mijn kleren nog. Ik dacht mijn plan wel te kunnen trekken. Ik verbleef bij collega’s, Poolse vrienden, waar ik maar kon. Ik werd een Poolse dakloze met een drankverslaving.’

Controle op uitzendkantoren

Wie als EU-burger naar België komt om te werken, moet zich binnen de drie maanden registreren bij de gemeente – voor sommige mensen loopt het daar al mis. Europese migranten die hier werk kunnen bewijzen, of kunnen aantonen dat ze een job zoeken en een reële kans maken, mogen langer dan drie maanden blijven. Maar doen ze tijdens hun eerste vijf jaar in België te lang een beroep op ondersteuning, door bijvoorbeeld een ontslag, dan wordt hun verblijfsrecht opnieuw ingetrokken.

Zo raken mensen vaak verstrikt tussen Europese en lokale wetgeving. De vraag waar oplossingen zitten – op Europees, nationaal of lokaal niveau – vinden Renata en Krzysztof behoorlijk lastig. ‘Ik probeer mensen te helpen op het terrein, ik houd niet van grote uitspraken’, zegt Renata. ‘Maar ik zie wel dat er te weinig regulering en controle van uitzendbureaus is. Iedereen kan zomaar een interimkantoor oprichten. De slechte bureaus loodsen kwetsbare EU-burgers naar werkgevers, maar trekken hun handen er af als er problemen ontstaan. Op dat moment worden die mensen plots het probleem van de gemeente.’

‘In Antwerpen zitten we ook vlak bij de Nederlandse grens. Het wordt helemaal lastig wanneer mensen via een Nederlands uitzendbureau in Nederland werken maar wel in België wonen. Hun rechten liggen over de grens, maar ze staan wel op straat in België. Ik wil niet veralgemeniseren, niemand met de vinger wijzen. Maar voor kwetsbare EU-migranten zou er wat mij betreft meer verantwoordelijkheid bij werkgevers en uitzendbureaus mogen liggen.’

Niet opgeven

Het is geen boutade. Het sterven gebeurt onder de ogen van Krzysztof, Renata en Niek. Twee weken na de uitvaart van Wiktoria kreeg Niek telefoon. Haar verloofde had zich doodgedronken. Opnieuw een Poolse begrafenis. Ook de uitvaart van Jan (niet zijn echte naam) herinneren zowel Niek als Renata zich.

Onze gesprekken vinden los van elkaar plaats, maar de straatpastor en de maatschappelijk werkster verwijzen er allebei spontaan naar. Na een zoveelste intoxicatie kwam Jan in het ziekenhuis terecht. De Pool kreeg daar de belangrijkste zorgen en verhuisde daarop naar een herstelopvang, voor dakloze mensen die na een ziekenhuisopname nog tijd nodig hebben om te recupereren. Maar Jan vertrok er, naar zijn vrienden. In het park zetten ze het op een drinken. Hij overleefde het niet.

‘Misschien ben ik te hard geworden, maar als mensen neerkijken op “de zatte Polen”, raakt me dat niet echt’, zegt Krzysztof. ‘Alcoholisme is een ziekte, en ziektes moet je behandelen. Maar we mogen ook niet vergeten wat de verhalen zijn. Ik zie mensen die pech hebben, de taal niet begrijpen, van wie documenten en laatste spullen gestolen zijn.’

‘Vooral waar een combinatie van drank en drugs is, zien we schrijnende verhalen’, pikt Renata in. ‘Sommige mensen kennen we al vijf, zelfs tien jaar. Maar we blijven praten, geven niet op. Elke dag denken we: misschien lukt het vandaag wel.’

Persoonlijk trauma

Voor straatpastor Niek lijkt het soms gewoon wachten op de volgende telefoon. Elke uitvaart opnieuw probeert ze zoveel mogelijk informatie te verzamelen, om de begrafenissen toch een persoonlijk karakter te geven. Wanneer ze de Oost-Europese levens ontrafelt, ziet ze een constante: ‘Voor mij zijn het mensen die ergens voor op de vlucht zijn, die weglopen. Die onrust link ik aan persoonlijk trauma.’

‘Net zoals iedereen hebben ook de Poolse daklozen hun eigen verhalen en demonen. Maar ze komen ook nog eens terecht in een systeem dat niet echt verwelkomend is. Zolang Oost-Europese mensen de jobs doen die wij niet willen doen, het bouwen, het poetsen, zijn ze welkom. Maar als ze dat niet of niet meer kunnen, laten we hen aan hun lot over.’

En ja, dan is er het drinken. Maar dat niet alleen. Neem Cristina, 49, uit Roemenië. Ze arriveerde een jaar of acht geleden in Antwerpen. Velen kenden haar, maar niet écht. ‘Hier stond ze bekend als de psychotische vrouw die vaak begon te roepen, die in de zomer de planten én de stenen water gaf’, vertelt Niek. ‘We wisten dat ze een trauma meesleepte, maar niet welk. Haar familie kwam na haar dood toevallig met ons in contact, in haar thuisland was ze al jaren als vermist opgegeven. Haar broer vertelde me dat ze uit een heel gewelddadige situatie was gevlucht en haar twee kinderen had moeten achterlaten.’

Cristina wilde in Antwerpen niet naar de daklozenopvang. Omdat ze wist dat ze met haar roepen andere mensen stoorde. Op het einde verbleef ze in een tentje op Park Spoor Oost. Het werd gedoogd, zolang ze het elke ochtend opnieuw afbrak. Tot haar tentje begin september plots bleef staan. En er ook een tentje van de politie verscheen.

‘De sfeer die dag was onwezenlijk’, vertelt Niek. ‘Op haar manier was Cristina een baken van vertrouwen geworden voor andere dakloze mensen. Het verdriet en de solidariteit waren enorm. En tegelijkertijd zweefde die tragische vraag rond: wie wordt de volgende?’