Staat Burundi aan de vooravond van een genocide?
Aymar Nyenyezi
17 december 2015
Na een uiterst moorddadige 11 december in Bujumbura, lijkt het alsof het geweld in Burundi een versnelling hoger schakelt. De Congolese onderzoeker Aymar Nyenyezi sluit een genocide niet uit. ‘Zelf weiger ik mij aan voorspellingen te wagen, maar ik ben ook niet schizofreen. Het is zeker een mogelijkheid, vooral als er niet dringend iets ondernomen wordt’.
Er vielen meer dan 100 doden tijdens de aanvallen vorige week op drie militaire kampen in Bujumbura en omgeving, en tijdens het politiegeweld dat daarop volgde.
Bijna ondenkbaar lijkt het nu, dat dit kleine land in Centraal-Afrika pakweg een jaar geleden nog werd voorgesteld als een succesverhaal inzake pacificatie, na zijn wrede burgeroorlog van weleer.
Toegegeven, sinds de verkiezingen van 2010, die geboycot werden door de oppositiepartijen UPD, FNL, UPRONA en FRODEBU, had de regeringspartij CNDD-FDD zijn greep al verstrakt. De facto was Burundi een eenpartijstaat geworden. De oppositie werd uiteengespeeld en de partijjongeren van de CNDD-FDD, Imbonerakure, gingen zich te buiten aan wandaden. Toch was het na 2010 nog relatief veilig, over het ganse land. Toen ook een aantal oppositieleiders teruggekeerden uit het buitenland, en er een politieke dialoog werd opgestart door de BNUB met het oog op nieuwe verkiezingen, kwam men in 2014 zelfs tot een consensus over een nieuwe kieswet.
Door God geroepen
Maar in april dit jaar barstte de crisis los, met de aankondiging van de huidige president, Pierre Nkurunziza, dat hij voor een derde mandaat wilde gaan. Geïnspireerd door de Kerk waartoe hij behoort, gelooft deze president nog altijd rotsvast dat hij door God de Almachtige is geroepen om het land te leiden naar de welvaart. Geduld is voor hem een deugd waarvoor hij later denkt beloond te worden.
Het middenveld en een deel van de politieke oppositie gingen in het verweer, want ‘s mans voornemen was ongrondwettelijk en in strijd met de Arusha-akkoorden die een eind hadden gemaakt aan de burgeroorlog in Burundi. Wanneer generaal Niyombare op 13 mei een staatsgreep pleegt, grijpt het regime de gelegenheid aan om zich te ontdoen van zij die zich tegen een derde mandaat verzetten. Nkurunziza gaat naar de verkiezingen en wint die, terwijl de belangrijkste oppositiepartijen verstek gegeven. Ook de diplomatieke druk uit het buitenland vermag niets.
Ga naar de gevangenis
Sindsdien zijn er al 300 doden gevallen, 200.000 Burundezen gevlucht –voornamelijk naar Tanzania, Rwanda en DRCongo– en nog ‘s duizenden ontheemden in eigen land. De economie hangt aan flarden –het IMF raamt dit jaar de groei op min 7 pct- en de hongersnood neemt toe.
Er zitten meer dan 4.000 mensen achter tralies, en velen van hen zijn gefolterd. Terwijl de regeringspartij victorie kraait en het kwaad banaliseert, ruimen werknemers van de gemeente de lijken op uit de straten. Nkurunziza’s boodschap laat weinig ruimte voor twijfel. Wie niet kan leren zwijgen ten aanzien van zijn ironische houding, is een vijand en riskeert zijn leven.
Quo usque tandem
Eerlijk gezegd weet ik niet hoeveel doden er moeten vallen, omwille van hun etnische achtergrond, vooraleer je van een genocide kan spraken en daarnaar moet handelen.
De vraag stellen heeft zelfs iets paradoxaals, in het licht van de totale apathie van de internationale gemeenschap. Zal men enkel uit vrees voor een genocide overgaan tot efficiënte maatregelen om de gerichte moorden, die nu plaats vinden, een halt toe te roepen?
Totnogtoe hebben de diplomatieke pogingen, die van de Afrikaanse Unie, de East African Community, Europa en de VN, de regering nooit rond tafel gekregen met de oppositie. Dat geldt ook trouwens voor de bilaterale diplomatie. Afdreigen met het inhouden van donorgeld, is nutteloos gebleken.
De Burundese regering gelooft trouwens niet dat de geldkraan van buitenlandse donoren ooit echt helemaal dichtgaat. Dat zou de bevolking hard treffen en zelfs diplomaten weten dat de CNDD-FDD zich over dergelijk dreigement eigenlijk nooit zorgen heeft gemaakt.
Een genocide, seriously?
De geschiedenis leert dat een genocide meestal de uitloper is van een langzaam proces dat aanvankelijk zo’n uitkomst niet deed vermoeden. Laat ons niet vergeten dat de CNDD-FDD geen strikt gecentraliseerde partij is die pak heeft op al wat haar leden doen. Zo gaan de Imbonerakure, gewapend en over het ganse land verspreid, vaak over tot grootse operaties zonder dat er de partij daarover centraal overlegd heeft.
Een genocide voorspellen grenst aan het absurde, maar hoe Burundi er nu voorstaat doet het ergst vrezen en zou ons tot actie moeten aanzetten. Er zijn tekenen aan de wand. Binnen het regeringsdiscours krijgen partijvijanden almaar vaker een etnische wending; opstandige wijken in de hoofdstad krijgen een tutsi-etiket opgeplakt en de hutu’s die tegen de partijlijn ingaan heten « verraders » te zijn. CNDD-FDD heeft zich intussen ontdaan van zijn gematigde leidersfiguren en de weinige die nog aan boord blijven, komen steeds meer en meer geïsoleerd te staan of raken verwikkeld in je reinste horrorverhalen.
Of toch niet?
Jurist en politicoloog Aymar Nyenyezi
Het is best mogelijk dat de CNDD-FDD ervan uitgaat dat de oppositie nooit een echte bedreiging zal vormen voor haar macht. En ja, er is weinig kans de kopstukken van de (al dan niet gewapende) oppositie –Godfroid Niyombare, Léonard Nyangoma, Alexis Sinduhije, Usen Rajabu, Jérémie Ngendakumana, … – het snel eens worden over een gezamenlijke strategie.
Toch groeit de paranoia binnen de regeringspartij, zeker omdat hun opposanten oude bekenden zijn van het regime en invloedrijke contacten hebben. Dat een aantal van hen in Rwanda zitten, maakt de zaak nog ingewikkelder. Als Kagame de rebellen openlijk gaat steunen, is het hek pas echt van de dam.
Bijdrage van Aymar Nyenyezi, jurist en politicoloog met een lange ervaring in ontwikkelingssamenwerking in de Grote Meren-regio. Nyenyezi doctoreert momenteel aan de Université catholique de Louvain over landgrabbing in Burundi, Rwanda en DRCongo. Vertaling en bewerking door Stefaan Anrys.