Verzoening in de Kaukasus nog niet voor morgen

Er rust een moeilijke taak op de schouders van Paata Zakareishvili. De Georgische minister van Verzoening en Civiele Gelijkheid is verantwoordelijk voor het zoeken naar eensgezindheid met Abchazië en Zuid-Ossetië, twee deelstaten die zich begin jaren negentig afscheurden van het land. Na de Russische-Georgische oorlog van augustus 2008 kunnen zowel Zuid-Ossetië als Abchazië rekenen op militaire en economische steun van Rusland, wat het hele proces van naar elkaar toe groeien alleen maar bemoeilijkt.

Vier keer per jaar komen de verschillende partijen samen in het Zwitserse Geneve voor internationale verzoeningsgesprekken. Het is het enige platform waar gezworen rivalen Rusland en Georgië met elkaar in dialoog treden, onder de mediërende hand van de Europese Unie, de Verenigde Naties en de Verenigde Staten.

‘We beseffen des te meer dat vrede de enige fundering is om ons huis op te bouwen.’

Begin oktober 2015 werd de drieëndertigste ronde afgesloten, opnieuw zonder bezegeling van een vredesverdrag of enig optimisme in die richting. De meningen over het nut van de gesprekken zijn dan ook meer dan verdeeld. Toch is de Georgische verzoeningsminister positief over recente ontwikkelingen. 

Een nieuw discours

In de bruinrode chesterfieldzetel van zijn kantoor in de Georgische hoofdstad Tbilisi neemt Paata Zakareishvili het verzoeningsbeleid van de laatste jaren in beschouwing. ‘Vooral het gehanteerde discours is er bij de nieuwe regering op vooruit gegaan. We beseffen des te meer dat vrede de enige fundering is om ons huis op te bouwen.’ Zakareishvili drukt zich bewust uit over “ons huis”, want het mag duidelijk zijn: verzoening betekent voor hem wel degelijk de reïntegratie van Abchazië en Zuid-Ossetië in Georgië.

‘De negatieve retoriek van ex-president Michael Saakasjvili heeft onze interne relaties inderdaad niets vooruitgeholpen, integendeel’

‘De Georgische vlag neerplanten in Abchazië en Zuid-Ossetië, daar wordt vandaag gelukkig niet meer over gesproken. Dit was recent nog heel anders in Georgië. De negatieve retoriek van ex-president Michael Saakasjvili heeft onze interne relaties inderdaad niets vooruitgeholpen, integendeel’, zucht Zakareishvili. Niet alleen met Abchazië en Zuid-Ossetië, maar ook met Rusland liepen de betrekkingen onder Saakasjvili helemaal op de klippen. ‘De imperialistische Russen vallen niet alleen onze soevereine staat aan, maar ook ons democratisch idee’, liet het charismatische ex-staatshoofd net na de fatale zomer van 2008 optekenen. Poetins antwoord? ‘Ik zal die Saakasjvili aan zijn ballen ophangen.’

Zakareishvili’s hoofdtaak bestaat erin de diplomatieke littekens van bijna tien jaar Saakasjvili te helen. Een duidelijk verschil is de veranderde perceptie over de bevroren conflicten. ‘Het gaat wel degelijk over interne, etnische conflicten,’ geeft Zakareishvili toe. De vorige regering had de neiging de Zuid-Ossetische en Abchazische kwestie louter voor te stellen als een conflict met de “machtswellustige Russen”. ‘Het negeren van een onderliggende realiteit als strategie om meer westerse steun te verkrijgen’, verklaart Zakareishvili.

Marionetten van Moskou

Giorgi Bobghiashvili is onderzoeker aan het Europees Centrum voor Minderheidsstudies in de Kaukasus (ECMI) en juicht het nieuwe discours toe, maar benadrukt dat de Georgische onderbuik overheersend negatief blijft. ‘Velen zijn er nog altijd van overtuigd dat Abchazen en Osseten in wezen Georgiërs zijn. Bewust of onbewust reduceren ze de separatisten tot marionetten van Moskou, terwijl ze wel degelijk een eensgezinde wens hebben om zich af te scheuren.’

Sinds de nieuwe regering van eerste minister Irakli Garibashvili in het najaar van 2013 zijn intrede deed in Georgië, gingen volgens Zakareishvili de betrekkingen met Abchazië erop vooruit. ‘Toerisme, handel en transport over de grenzen versoepelden en Abchaziërs hebben nu toegang tot gezondheidszorg en onderwijs in Georgië. Via een inclusief beleid willen we Georgië aantrekkelijker maken voor hen.’

Desondanks sluit de grens tussen Zuid-Ossetië en Georgië zich steeds hermetischer af. Moskou, bevoegd voor grensbeveiliging en Defensie van Zuid-Ossetië en Abchazië, bouwt lustig verder aan metalen hekwerk en prikkeldraad, dat de afscheuring alleen maar meer in de verf zet. Zakareishvili verklaart de toegenomen “Russische bezetting” van de gebieden als een antwoord op de gestage toenadering tussen Georgië en zijn separatistische regio’s. ‘Daarom blijft Rusland de voornaamste factor voor het uitblijven van verzoening. Hoe kunnen wij een vredesakkoord bereiken als Russische militairen op ons grondgebied verblijven?’

Landverrader! Russische spion! 

Lang niet iedereen is even hoopvol als Zakareishvili over de kansen van het verzoeningsproces. Ghia Nodia, professor politicologie aan de Ilia Universiteit in Tbilisi en voorzitter van het Kaukasus Instituut voor Vrede, Democratie en Ontwikkeling (CIPDD), gelooft niet dat Abchazië of Zuid-Ossetië ooit opnieuw aansluiting zullen vinden bij Georgië. ‘De scenario’s voor reïntegratie zijn opgebruikt,’ klinkt hij sceptisch.

‘Elke beleidsmaker die de erkenning van Abchazië voorstelt, pleegt politieke zelfmoord en wordt gezien als landverrader.’

Valt erkenning van de onafhankelijkheid van de regio’s dan stilaan te overwegen? Als buitenstaander lijkt dit in ieder geval geen onlogische optie voor meer stabiliteit en ontwikkeling in de Kaukasus, maar ‘dat ligt voorlopig nog veel te gevoelig bij Georgiërs’, geeft Nodia aan. ‘Elke beleidsmaker die dit voorstelt, pleegt politieke zelfmoord en wordt gezien als landverrader.’

Mamuka Areshidze was de eerste Georgische politicoloog die in 2011 een poging waagde en publiekelijk voorstelde om de erkenning van Abchazië te overwegen. Beleidsmakers waren er als de kippen bij hem af te schilderen als “landverrader”. Zelfs Zakareishvili, alles behalve een voorstander van erkenning, kreeg met zijn “te softe discours” regelmatig de bijnaam “Russische spion” van opposanten.

Nodia gelooft niet dat met verbeterde onderlinge relaties of zelfs erkenning van Zuid-Ossetië en Abchazië de Russische aanwezigheid in de regio zal verdwijnen. ‘De crisis in Oekraïne toont aan dat Rusland wel degelijk meer invloed wil uitoefenen in ex-Sovjetstaten. Pro-westerse aspiraties aan hun buitengrenzen –zoals toetreding tot de NAVO– tegengaan is hun drijfveer.’

Troostprijs

‘Georgië hoopt dat het tij ooit nog zal keren en dat de kansen op eenmaking weer vergroten.’

Georgië voldoet aan alle kwalificaties voor lidmaatschap van de NAVO en toonde zich de voorbije jaren een betrouwbare militaire partner voor de Alliantie. De Georgische bevroren conflicten en Russische inmenging blokkeren echter het groen licht voor Georgië.

‘De NAVO wil het risico op confrontatie met Rusland kost wat kost vermijden’, zegt Nodia. ‘Dit is ook zichtbaar bij het voortdurende uitstel van lidmaatschap voor Oekraïne.’ Afgelopen zomer vestigde de NAVO een eerste Training- en Evaluatiecentrum (JTEC) nabij Tbilisi, een belangrijk symbool voor Georgië, maar ook een troostprijs zonder verdere garanties.

Ondertussen heerst vooral onbegrip in Abchazië waarom Georgië zo halsstarrig vasthoudt aan de afgescheiden gebieden. 

‘Vroeg of laat, erkenning kan niet uitblijven’, zegt Nadir Bitiev. Als adviseur van de voormalige president van Abchazië nam hij enkele keren deel aan de verzoeningsgesprekken in Geneve. ‘Op dit moment zijn zowel Abchazië als Zuid-Ossetië in een sterkere positie, vooral dankzij Rusland. Georgië hoopt echter dat het tij ooit nog zal keren en dat de kansen op eenmaking weer vergroten.’ Bitiev herinnert zich nog levendig hoe Abchazië jarenlang geduldig afwachtte op beterschap. ‘Georgië doet op dit moment exact hetzelfde. Wie weet wat de Russische presidentsverkiezingen van 2018 bijvoorbeeld zullen brengen? Wat als een nieuw Kremlin andere bondgenoten verkiest?’

Voor Bitiev betekenen de vredesgesprekken in Geneve vooral de waan ophouden dat er daadwerkelijk aan verzoening wordt gewerkt. De internationale gemeenschap heeft volgens hem de sleutel in handen: ‘Als zij de voordelen van erkenning inzien, zal Georgië uiteindelijk moeten volgen. Dit zou alles veranderen, inclusief de toenemende invloed van Rusland in de zuidelijke Kaukasus.’

Buitenspel gezet

Op dit moment zitten de gesprekken van Geneve nog altijd muurvast. Georgië wil enkel met Rusland in dialoog treden met het oog op een terugtrekking van Russische troepen uit Zuid-Ossetië en Abchazië. ‘Maar de militaire aanwezigheid van Rusland op ons grondgebied is net het resultaat van de onwilligheid van Georgië om een vredesakkoord te ondertekenen’, reageert het separatistische kamp. Voor Georgië betekent een vredesverdrag met de afvallige regio’s echter een ongewenste stap richting erkenning.

Voor Georgië betekent een vredesverdrag met de afvallige regio’s een ongewenste stap richting erkenning.

Wat de verzoeningsgesprekken in Geneve betreft, bestaat bovendien onenigheid over wie nu eigenlijk participeert. Rusland staat erop om ook Abchazische en Zuid-Ossetische delegaties te erkennen, maar Georgië wil niet met hen als afzonderlijke partijen in dialoog treden. ‘Dat kan inderdaad niet de bedoeling zijn’, bevestigt Zakareishvili. ‘Het gaat louter om vredesgesprekken tussen Georgië en Rusland.’

De Abchazische en Zuid-Ossetische participanten voelen zich hiermee opnieuw buitenspel gezet en liepen al meermaals furieus de zaal uit. Als antwoord op de deelname van Zuid-Ossetië en Abchazië introduceerde Georgië vertegenwoordigers van zijn eigen Abchazische en Zuid-Ossetische “overheden in ballingschap” bij de gesprekken, die in Tbilisi niets meer dan een symbolische rol vervullen.

Zakareishvili voelt zich bereid om, eens de Russische troepen zich terugtrekken, gesprekken aan te gaan met Abchazië en Zuid-Ossetië, om samen werk te maken van een “eengemaakt Georgië”. Sinds 2004 ligt er al een voorstel klaar om beide regio’s met een autonome status binnen de Georgische Republiek te reïntegreren. Hoe zou dit er dan precies kunnen uitzien? ‘Het Duitse of Belgische model lijkt ons geschikt’, knikt Zakareishvili.

Richting Rusland of het Westen?

‘Als in een transparante en democratische stemming blijkt dat de meerderheid voor afscheuring is, waarom dan nog tegenhouden?’

Bobghiashvili verwacht dat Zuid-Ossetië en Abchazië zich op dit moment niet snel zullen integreren in Georgië, en al zeker niet volgens het Belgische of Duitse model. Onder bepaalde voorwaarden vindt hij dat Georgië hun onafhankelijkheid niet zou moeten tegenwerken.

‘Mijn enige vereiste is dat de ruim 250.000 Georgische vluchtelingen en ontheemden naar hun heimat in Abchazië en Zuid-Ossetië kunnen terugkeren, dat hun burgerrechten beschermd worden en dat ze participeren in het politieke proces richting –al dan niet onafhankelijkheid. Als in een transparante en democratische stemming blijkt dat de meerderheid voor afscheuring is, waarom dan nog tegenhouden?’

Als vijfentwintigjarige vertegenwoordigt Bobghiashvili een nieuwe generatie Georgiërs, die de Sovjetjaren noch vakantiedagen in het zonnige Abchazië bewust meemaakten. De emotionele en historische affiniteit rond de bevroren conflictgebieden ebt langzaam weg met de jaren. ‘Ik heb in mijn leven nog nooit een Abchaziër ontmoet’, zegt Bobghiashvili, die naar eigen zeggen graag het sentiment aan de andere kant van de grens wil begrijpen. ‘Het zou uiterst interessant zijn om Abchazische of Zuid-Ossetische jongeren te ontmoeten en samen te reflecteren over de toekomst van onze regio.’

Pro-westerse politici boeten in Georgië aan populariteit in omdat hun beloofde integratie in de NAVO en de Europese Unie uitblijft.

Terwijl Rusland zijn invloed op de iure Georgisch grondgebied blijft versterken, neemt vreemd genoeg ook de populariteit voor de grote noorderbuur bij de Georgische bevolking toe. Opiniepeilingen tonen aan dat steeds meer Georgiërs (31 procent in 2015 in vergelijking met 11 procent in 2013) voorstander zijn van lidmaatschap bij de Euraziatische Economische Unie (EEU), geleid door Rusland, in plaats van integratie richting de Europese Unie. Waarnemers verwachten bovendien dat pro-Russische partijen bij de verkiezingen in 2016 voor de eerste keer sinds begin jaren negentig opnieuw zetels zullen binnenrijven.

‘Dit is inderdaad contradictorisch, maar je kan het verklaren’, zegt Bobghiashvili. Vooral etnische minderheden, zoals Armeniërs en Azeri’s, scharen zich steeds meer achter Rusland. Als Russischsprekenden zijn deze groepen erg gevoelig voor propaganda, en dat is zeker niet onbestaande in Georgië. Russische media hebben er nog altijd een sterke invloed. De orthodoxe kerk, die traditiegetrouw een belangrijke rol speelt in het leven van het diepgelovige Georgië, is bovendien erg Russischgezind. Daarnaast blijven de nog altijd erg conservatieve Georgiërs sceptisch tegenover liberale westerse waarden, zoals gelijke rechten voor holebi’s. Pro-westerse politici boeten bovendien in aan populariteit omdat hun beloofde integratie in onder andere de NAVO en de Europese Unie uitblijft.

Heel wat Georgiërs geloven daarnaast dat een toenadering tot Rusland de kans op eenmaking van Georgië zal vergroten. ‘Dat is uiteraard utopie’, duidt Bobghiashvili. ‘Ze overschatten de invloed van Rusland op inter-etnische gevoelens.’

Het dossier ‘Woelige Kaukasus’ kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek. Meer info op www.fondspascaldecroos.org.