Vrede onderhandelen, ondertekenen, en wat dan?

Dr. An Vranckx, verbonden aan de Universiteit Gent faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen, Conflict- en Ontwikkelingsstudies & Conflict Research Group.

Vranckx was de voorbije vier jaar betrokken bij het vredesproces op het terrein.

Vicente Vallies werkt sinds 1998 met Colombia, onder andere bij Dokters van de Wereld, Peace Brigades International (PBI), het International Office for Human Rights Action on Colombia (OIDHACO), momenteel als zelfstandige.

Sanne Weber is doctoraatskandidaat en Reseach Assistant bij het Centre for Trust, Peace and Social Relations (Coventry University).

Wies Willems is Beleidsmedewerker Natuurlijke Rijkdommen bij Broederlijk Delen en voormalig medewerker bij Catapa.

FARC als wettige politieke speler

24 augustus 2016. In de superlatieven van Santos hebben de onderhandelaars een ‘volledig, definitief finaal akkoord om een einde te maken aan het gewapend conflict met de FARC’.

In september raakten de officiële vervolgstappen in een stroomversnelling. De campagnes voor en tegen het vredesakkoord kwamen op gang.

De FARC organiseerde van 17 tot 23 september zijn tiende conferentie in Yari in Oost-Colombia. Honderden groepsleiders kwamen bij elkaar om het vredesakkoord te bespreken en goed te keuren.

De internationale pers was welkom in de jungle om getuige te zijn van FARC’s overgang van gewapende groepering naar legitieme politieke speler.

De internationale pers was, na jaren clandestien bestaan van de verzetsbeweging, welkom in de jungle om de overgang van gewapende groepering naar politieke speler te beleven.

Op maandag 26 september ondertekenden president Santos en Timochenko -leider van de FARC- het finale akkoord feestelijk in Cartagena.

Aanstaande zondag stemt de bevolking voor of tegen het vredesakkoord. Dit Finale Akkoord voor de beëindiging van het conflict en de constructie van een stabiele en duurzame vrede telt 279 pagina’s en bestaat uit zes tussenakkoorden.

Deze zijn landhervorming en rurale ontwikkeling, politieke participatie, bilateraal staakt-het-vuren en het einde van het conflict, het probleem van illegale drugs oplossen, overgangsjustitie en genoegdoening van slachtoffers, en de implementatie en controle van het akkoord.

Wapens inruilen voor monumenten

Vanaf het tekenen van het vredesakkoord op 26 september heeft de FARC zes maanden om hun wapens in te leveren. Deze worden in een container geborgen met twee sleutels. Een sleutel voor de FARC, de andere voor de Verenigde Naties.

Wanneer beide kampen aan hun beloftes hebben voldaan, worden de wapens gesmolten om drie vredesmonumenten te vormen. Een voor de Verenigde Naties in New York, een voor Havana en een voor Colombia.

Het verzamelen van de wapens gebeurt in drieëntwintig overgangs- en normalisatiezones en acht kampen op Colombiaans grondgebied.

Verschillende analisten waarschuwen voor de mogelijkheid dat FARC-leden op voorhand hun wapens verstoppen, verkopen of uitlenen. De politieke website La Silla Vacía benadrukt dat internationale druk garantie kan bieden voor het naleven van de akkoorden.

De FARC maakte de belofte van ontwapening immers niet alleen aan de regering en de Colombiaanse bevolking, maar ook aan de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties.

De verhoogde internationale aandacht en de aanwezigheid van observatoren van de Verenigde Naties kan geweld in de speciale zones vermijden.

De periode na de missie van de Verenigde Naties is onzeker. Onopgeloste conflicten kunnen aanzetten tot wraakacties en ex-guerrillaleden zijn kwetsbaar om opnieuw gerekruteerd te worden door criminele groepen.

Re- integratie via politieke participatie

Het hoofd van het Hoog Commissariaat voor de Vrede, Sergio Jaramillo, legt uit dat de FARC-leden verzameld worden in de speciale zones, er wordt een lijst opgesteld van alle leden om de overgang naar de legaliteit te maken.

De re-integratie van ex-guerrillastrijders in de maatschappij is cruciaal voor het slagen van het vredesakkoord. Dit is een hele uitdaging.

Nieuwe levenskansen creëren voor de ex-strijders kan vermijden dat ze worden opgenomen in anderen illegale gewapende groepen.

Sanne Weber verwijst naar het vorige demobilisatieproces, van de paramilitairen, dat startte in 2005 met president Uribe en niet heel succesvol is gebleken gezien het grote aantal paramilitaire groepen vandaag.

‘De re-integratie van zo’n grote groep mensen van wie het beroep de afgelopen dertig jaar guerrillero van de FARC was, is niet niets en kost veel geld.’

‘Hoe gaat de regering zorgen dat dit niet met de FARC gebeurt?’, vraagt Sanne Weber zich af. ‘De re-integratie van zo’n grote groep mensen van wie het beroep afgelopen dertig jaar guerrillero was, is niet niets en kost veel geld.’

Het vredesverdrag voorziet openingen voor politieke participatie van kleinere politieke partijen, inclusief de partij van de FARC. De deal belooft de FARC tien zetels in het Colombiaanse Congres tot 2026.

Weber vertelt dat de politieke integratie van de FARC spannend wordt. ‘Veel mensen zitten daar niet zo op te wachten. Een eerdere poging liep uit op massale vervolging van de Unión Patriótica, de politieke arm van de FARC.’

De Unión Patriótica ontstond in 1984 als resultaat van vredesonderhandelingen tussen de regering van president Belisario Betancur en de FARC. De poging van de guerrilla om de stap te zetten naar een politieke partij eindigde in massale vervolging, uitmoorden en verbanning van hun leden.

Herstelling en landhervorming, of status quo?

Het hoofd van het Hoog Commissariaat voor de Vrede, Sergio Jaramillo, legt uit dat er in het akkoord drie manieren van genoegdoening voor de slachtoffers voorzien zijn.

Erkenning van de verantwoordelijkheid van gepleegde misdaden en perdón. Concrete handelingen als ontmijning, het omzetten van illegale cocateelt naar legale landbouw en de heropbouw en ontwikkeling van het Colombiaanse platteland. Ten slotte wordt er een speciale commissie opgesteld voor materieel herstel.

Weber vertelt dat de regering nu al erkent dat het uitvoeren van het vredesakkoord een proces van lange termijn is. ‘Maar wat vinden de slachtoffers hiervan?’, vraagt Weber zich af.

Het onderwerp van het eerste tussenakkoord in Havana was de landhervorming. Dit is van cruciaal belang daar ongelijke landverdeling mee aan de basis van het conflict ligt.

Het akkoord bestaat uit landherverdeling en investeringen in publieke infrastructuur en samenwerking met lokale gemeenschappen.

Het akkoord voorziet ook in het opzetten van coöperaties voor voedselveiligheid en om kleinschalige landbouw economisch competitief te maken.

Willems: ‘Gemeenschappen op het platteland -boeren, inheemse bevolking, Afro-Colombianen- zijn de grootste slachtoffers van het gewapend conflict. Zij hopen vurig dat de Colombianen in het referendum op 2 oktober voor het vredesakkoord stemmen.’

‘Het doel van het deelakkoord over land is in de komende tien jaar de extreme armoede op het platteland uit te roeien en de “gewone” rurale armoede met de helft te verminderen.’

Vallies merkt op dat het akkoord over land niet echt het centrale probleem niet oplost, met name de concentratie van land in de handen van een zeer kleine groep. ‘De Wet van Slachtoffers en Landrestitutie, die vandaag al bestaat, heeft zijn gebreken getoond.

Vooral wanneer grond van gemeenschappen bezet was met nationale en internationale bedrijven die invloed uitoefenden op regionale autoriteiten.

‘Economische keuzes en politieke wil om de rechten van rurale gemeenschappen te verwezenlijken, zullen bepalen welke richting het uitgaat in Colombia.’

Als in “het nieuwe Colombia” de corruptie echt wordt aangepakt, zal het gemakkelijker zijn grond terug te geven aan wie die toebehoort.’

Bovendien kiest het ontwikkelingsmodel van de regering, volgens Willems, voor ‘vrijhandel, grootschalige agro-business, grondstofontgining en energieprojecten met nieuwe landroof, geweld en milieuvervuiling tot gevolg.’

‘Die agenda is moeilijk te verzoenen met duurzame ontwikkeling en vrede op het platteland.’

Willems plaatst het akkoord over land in een breder kader: ‘Economische keuzes, en politieke wil om de rechten van rurale gemeenschappen ten volle te verwezenlijken, zullen heel sterk mee bepalen welke richting het uitgaat in Colombia.’

‘De Colombianen op het platteland hopen dat hun levensomstandigheden verbeteren. Colombia is een van de sterkste economieën van Latijns-Amerika, maar ook een van de meest ongelijke landen uit de regio. Ongeveer 45 procent van de plattelandsbevolking leeft in armoede. De overheid heeft dit deel van de bevolking altijd verwaarloosd.’

Vader Staat moet bemoederen

Om de punten over landhervorming waar te maken, zal de staat veel meer aanwezig moeten zijn op plaatsen waar dit voorheen niet was.

Vranckx legt de nadruk op aanzienlijke middelen die nodig zijn om het vredesakkoord uit te voeren opdat de Staat meer aanwezig kan zijn in afgelegen gebieden. Het zal wellicht kwestie zijn van de meest risicovolle gebieden eerst aan te pakken.

Er is, zo legt Vranckx uit, ook een topografisch en logistiek probleem. ‘Niet ieder deel van het land is nu eenmaal geschikt om er veel Staat in te planten. Die Staat zal dus altijd kleiner zijn dan het territorium.’

‘Gemeenschappen op het platteland kennen de overheid enkel als “het leger”. De Colombiaanse staat moet op veel plaatsen nog opgebouwd worden.’

Dat hoeft volgens Vranckx niet problematisch te zijn als guerrillabendes of anderen geen misbruik meer maken van het gebrek aan law and order om er zelf economisch voordeel uit te slaan.

Willems vertelt dat ‘heel wat gemeenschappen op het platteland de overheid enkel kennen als “het leger”.

‘De Colombiaanse staat moet nog opgebouwd worden op veel plaatsen. Het geloof in de politiek moet groeien.’

Ook participatie van lokale gemeenschappen komt terug in het akkoord.

Willems vindt ‘een decentralisatie van de besluitvorming, waar ook lokale gemeenschappen en middenveldorganisaties, en nieuwe bewegingen, een echte stem krijgen in de ontwikkeling van het “nieuwe Colombia” cruciaal.’

Volgens Weber hoopt de regering, nu het label “conflict” weg is, ook op meer investeringen.

In het akkoord over drugshandel verbindt de FARC zich ertoe uit de drugshandel te stappen en het ontmantelen van de cocateelt te ondersteunen. De FARC zal informatie bieden om beter te begrijpen hoe de drugshandel werkt.

La Silla Vacia waarschuwt ervoor dat de drugshandel de brandstof van de oorlog is en er geen garanties zijn dat de tweede grootste guerrillagroep na de FARC, het Nationale Bevrijdingsleger (ELN), of andere criminele groeperingen de controle over de illegale teelt niet zullen opeisen.

Het akkoord biedt mochtans de kans op nieuwe gewassen in overleg met de coca-telers.

Vredesakkoord met bloedige kanttekening

Het goede nieuws: het vredesakkoord bracht een onmiddellijke daling van het geweld tussen regeringstroepen en FARC-strijders teweeg.

De realistische kanttekening het vredesakkoord en de bilaterale wapenstilstand betekent niet automatisch het einde van het geweld.

De organisatie Insight Crime schat in dat de winst uit illegale mijnactiviteiten en drugshandel er voor kan zorgen dat tot 30 procent van de FARC-militanten het vredesproces naast zich neer leggen.

Het zogenaamde Eerste Front van de FARC kondigde in juli al aan bij een vredesakkoord met de Colombiaanse regering niet de wapens te zullen neerleggen.

Vallies stelt het duidelijk: ‘Zolang er guerrilla aanwezig blijft in Colombia, zal er een gewapend conflict zijn.

Het land kan op deze manier niet de stap naar een echt vredesproces maken, want zo blijven er voorwendsels om ettelijke miljoenen uit te geven aan oorlog, en niet aan gezondheid, onderwijs, degelijke woningen,…’

Het geweld tegen mensenrechtenactivisten komt neer op een gemiddelde van twee aanvallen per dag en een moord om de vijf dagen.

Verschillende onderzoeken tonen aan dat het geweld tegen gemeenschapsleiders en mensenrechtenstrijders omhoog ging.

Volgens de mensenrechtengroep Somos Defensores waren er tussen januari en juni dit jaar 314 aanvallen tegen mensenrechtenverdedigers.

Het rapport Is Dit het Einde? duidt als voornaamste verantwoordelijken paramilitaire groepen aan.

Het geweld tegen mensenrechtenactivisten komt neer op een gemiddelde van twee aanvallen per dag en een moord iedere vijf dagen.

Schaduw van het verleden

Officieel zijn de paramilitairen tijdens de regering van Uribe in 2005 gedemobiliseerd. Willems legt uit dat in de praktijk de uitlopers van deze groepen terreur blijven zaaien, regelmatig in opdracht van grootgrondbezitters of bedrijven. Ze hebben ook vaak banden met bepaalde politici.

Vranckx wijst er op dat er bovendien de gewone georganiseerde misdaadbendes zijn, die nog steeds participeren in de coca-naar-cocaine omzetting en verkoop daarvan via internationale netwerken.

Meer dan honderd bedrijven, waaronder Coca Cola, worden in het kader van een Speciaal Tribunaal voor Overgangsjustitie aangeklaagd voor banden met paramilitaire groeperingen.

‘Ze staan bekend onder het acroniem BACRIM (sinds 2006, Bandas Criminales Emergentes) waaronder ongeveer 15 procent gedemobiliseerde paramilitairen, als ook een ongekend aantal FARC en ELN deserteurs en nieuwe criminelen.’

De BACRIM zijn volgens Vallies verantwoordelijk voor meer dan zestig procent van de moorden van verdedigers van mensenrechten, gemeenschapsleiders…

‘Deze groepen handelen in veel regio’s onder het stilzwijgen van civiele en militaire autoriteiten’, aldus Vallies.

In het akkoord met de FARC heeft de regering zich er toe verbonden deze illegale structuren te ontmantelen. ‘Het is fundamenteel dat de regering dit uitvoert en dat de internationale gemeenschap de opvolging hiervan prioritair maakt’, aldus Vallies.

Ook Willems benadrukt dat de paramilitairen verantwoordelijk zijn voor het grootste deel van de mensenrechtenschendingen in het Colombiaanse conflict.

Willems brengt nog belangrijke spelers in het plaatje. Meer dan honderd –Colombiaanse en internationale- bedrijven, waaronder Coca Cola worden in het kader van een Speciaal Tribunaal voor Overgangsjustitie aangeklaagd voor banden met paramilitaire groeperingen gedurende het gewapend conflict.

WAARHEID

Centraal in het vredesakkoord is de noodzaak om de volledige waarheid te kennen vertelt Vallies. Waarheid om de verantwoordelijkheden van gewapende actoren te kennen, maar ook van de politieke of economische elite die de oorlog hebben gepromoot of hiervan hebben geprofiteerd.

Om de volledige waarheid te kennen, creëert het systeem van Transitional Justice, of overgangsjustitie, een aanmoediging door wie de waarheid vertelt een alternatieve straf op te leggen die de slachtoffers herstelt en met beperkte vrijheid zonder gevangenisstraf.

Vranckx legt uit dat de vorm van Transitional Justice die Colombia toepast een benadering is waarmee het land kan leven. Uniek daarin is dat niet wordt voorzien in amnestie. ‘Wat elders en in eerdere Colombiaanse processen wel het geval was’, aldus Vranckx

‘Vroegere vredesprocessen in Colombia, zoals met de guerrilla M19, hielden amnestie in voor de guerrillagroepen. Nu zouden de verantwoordelijken een alternatieve straf krijgen gericht op de genoegdoening van slachtoffers en de wederopbouw van het land’, aldus Weber.

‘Deze zoektocht naar de waarheid, de zoektocht naar erkenning van verantwoordelijkheid, van genoegdoening, is fundamenteel voor de garantie dat misdaden niet herhaald worden’, legt Vallies uit.

Vredesproces, met nadruk op proces

De vrede in Colombia is volgens Vranckx een proces. ‘Een dagelijks waarmaken van de engagementen in het akkoord van Havana van 24 augustus, daar is decennia lang werk aan.’

Om een duurzaam akkoord te realiseren zal er volgens Vranckx iedere dag moeten geïnvesteerd worden, zodat het proces niet fout uitdraait.

Vallies beschrijft op welke manier het vredesproces in Colombia een dagelijkse constructie is: ‘Colombia moet afleren om te kunnen leren. De oorlogstaal die de media jaren lang gebruikten, de andere persoon als vijand zien, de haat, de wrok,… moeten we afleren.

Het is cruciaal uiteenlopende meningen en nieuwe vormen van politiek samenleven aan te leren. Dat is veel werk. Maar na elf jaar in Colombia te hebben gewoond en twintig jaar met Colombia te hebben gewerkt, ben ik er van overtuigd dat het kan.’

‘Het belangrijkste is dat de regering open communiceert over hoe lang dit allemaal zal duren. Het gaat om een lang conflict met zo veel daders en slachtoffers.’

Weber beschrijft de uitvoering van het vredesakkoord eveneens als een proces. ‘Het belangrijkste is dat de regering open communiceert over hoe lang dit allemaal zal duren. Het gaat om een lang conflict met zo veel daders en slachtoffers. Realistische verwachtingen koesteren, zal cruciaal zijn.’

Ook Willems merkt op dat Colombia zich voor de ogen van heel de wereld sterk heeft geprofileerd met het vredesakkoord, en daarmee heel wat verwachtingen heeft gecreëerd. ‘Maar dit is nog maar het begin van de weg.’

In de berichtgeving over Colombia benadrukken sociale- en mensenrechtenorganisaties dat het vredesakkoord een belangrijke stap is richting vrede, maar niet het einde van andere problemen in Colombia. Corruptie, cliëntelisme, het leegroven van natuurlijke rijkdommen, uitsluiting, armoede, gebrekkige gezondheidszorg en andere problemen blijven reëel.

Voorzichtig hoopvol

Wat heeft het vervolg van de weg in het verschiet voor Colombia? Bij ieder punt van het vredesakkoord hoort een kanttekening. De toekomst zal uitwijzen of beide partijen hun beloften nakomen, of er een Colombiaanse samenleving zonder -of met minder- geweld mogelijk is.

De experten in deze analyse zijn voorzichtig hoopvol.

An Vranckx ziet de toekomst al een hele tijd in de goede richting gaan in het Zuid-Amerikaanse land. Bij iedere terugkeer de afgelopen tien jaar merkte ze dat de zaken een stuk beter gingen. Vranckx hoopt dat het land op dat elan voort blijft gaan.

Dit hangt volgens haar af van enorm veel factoren, interne en externe, waarop niemand greep en zicht heeft.

‘Dit akkoord is historisch, fundamenteel, maar het lost de problemen van Colombia niet op. We delen allemaal in de verantwoordelijkheid voor wat op het punt staat te gebeuren.’

Sanne Weber ziet een kans voor Colombia om te werken aan een eerlijkere samenleving. Onder andere door middel van de landhervorming in het vredesakkoord.

Wies Willems ziet redenen om hoopvol te zijn: ‘Op papier beloven de akkoorden heel veel positieve zaken, met het oog op gerechtigheid en een beter leven voor de plattelandsbevolking.’

Vicente Vallies ziet ‘de toekomst van Colombia als onzeker, maar een onzekerheid met mogelijkheden is beter dan de zekerheid van oorlog, lijden en pijn.

Laten we hopen dat de internationale gemeenschap niet wegkijkt wanneer de mensenrechten worden geschonden of mensenrechtenvoorvechters en gemeenschapsleiders vermoord worden.’

Het verhaal van Colombia is nu al een inspirerende spannende weg. En dit is nog maar het begin.

‘Hier eindigt het niet. Deze handtekening is historisch, fundamenteel, maar het lost de problemen van Colombia niet op. En we delen allemaal in de verantwoordelijkheid voor wat op het punt staat te gebeuren.’