“Agora é Lula”

Op zijn schitterend appartement langs Copacabana Beach ontmoet ik één van de beroemdheden van Brazilië: architect Oscar Niemeyer, ooit verbannen naar Europa wegens zijn radicaal, communistisch gedachtegoed. Het opvallend kleine mannetje is 95 intussen, maar hij klinkt nog bijzonder helder: “De bourgeoisie zal nu eindelijk beseffen dat het Braziliaanse volk ook effectief bestaat. ’t Is nu aan Lula om het kapitalisme naar zijn hand te zetten”.

Democratisering
De overwinning van de socialistische PT (Partido dos Trabalhadores, Arbeiderspartij) bij de verkiezingen is historisch te noemen. Lula haalde 53 miljoen stemmen op een totale bevolking van meer dan 150 miljoen mensen. Het is een unieke kans om het vijfde grootste land ter wereld een flink eind op weg te helpen in een moeizaam proces naar meer democratie. Brazilië zou in de toekomst als voorbeeld kunnen dienen voor heel Zuid-Amerika dat ten prooi is gevallen aan een uitgesproken neoliberale politiek. Een politiek van uitbuiting, corruptie en uitverkoop die de stabiliteit in Latijns-Amerika volledig heeft ontwricht.
“Progressieve krachten binnen de katholieke kerk (die bijzonder sterk staat in het land) hebben naar aanleiding van de afgelopen verkiezingen het neoliberaal beleid van de huidige president Henrique Carlos Cardoso en zijn voorgangers scherp veroordeeld”, vertelt Jan Vandenhoven, Vlaams priester in Salvador da Bahia (noordoost-Brazilië). In een bladzijdenlange publicatie, verspreid in volle verkiezingsstrijd, steunt de bisschoppenconferentie van Bahia bijna openlijk de toekomstige, socialistische president. Of ze die steun ook in de toekomst zal blijven toezeggen, is nog een groot vraagteken. Als het van de conservatieven afhangt (en die hebben het meestal voor het zeggen), kan daar snel verandering in komen.

Maffiosi
In Rio de Janeiro zijn er momenteel bijna 700 favelas (krottenwijken). Miljoenen armen van het platteland zijn jarenlang naar hier afgezakt om hun geluk te beproeven in de grootstad. Meestal tevergeefs. Mijn bezoek aan Cachoeira, een favela in het centrum van de stad, is maar van korte duur: de bewoners hebben vandaag huisarrest gekregen van de drugbaronnen. Vanaf 16 uur wordt een grote lading drugs verwacht. Wie dan nog op straat loopt, is niet meer veilig. Ik keer onverrichter zake terug.
De favelas zijn broeinesten van drughandel. Twee grote kartels beheersen de stad: het rode commando en het derde commando. Met zware oorlogswapens (onder meer uit de Golfoorlog, maar ook uit België) bekampen ze elkaar op leven en dood. Dagelijks vallen er doden. Heel vaak zijn het kinderen. Volgens een Unesco-rapport worden hier maar liefst 12.000 kinderen en jongeren ingezet als ‘drugsoldaatjes’. Er zijn favelas waar jongeren van 17 heer en meester zijn. Ze hebben in hun jonge leven nooit iets anders gezien dan agressie en geweld. Zij beslissen over het lot van duizenden onschuldige burgers in hun wijk. Hun wil is wet.
De afgelopen maanden heeft de gouver-neur van de deelstaat Rio, Benedita da Silva – geen familie, maar wel een PT-partijgenoot van Lula – 1.200 drugtrafikanten achter de tralies gezet. Onder hen belangrijke kopstukken van de drugkartels. Enkele dagen vóór de beslissende verkiezingsronde tonen de maffiosi uit wraak hun macht: ze roepen alle handelszaken, bedrijven, scholen, zelfs NGO’s op om een hele dag hun deuren te sluiten. De PT wordt afgeschilderd als de grote boeman. Wie niet luistert, zal met geweld worden bedreigd. Op de bewuste dag is Rio een echte spookstad: zelfs het openbaar vervoer ligt grotendeels stil uit schrik voor represailles. Bussen die toch uitrijden, worden gewoon platgebrand. Belangrijke gebouwen liggen onder vuur. De politie staat machteloos. Volgens sommigen is ze omgekocht. De rechtse burgemeester van Rio, Cesar Maia, waarschuwt de Carioca’s (inwoners van Rio): “Kijk maar eens hoe Rio zal worden geterroriseerd als de socialisten hier aan de macht komen!”. Uiteindelijk heeft de PT bij de verkiezingen in Rio de duimen moeten leggen.

Honger
Omringd door een nerveuze horde lijfwachten brengt Lula, na zijn overwinning, een bezoek aan Rio de Janeiro. Tijdens een toespraak belooft de toekomstige president, uitgerekend hier in het mondaine Rio, prioritair werk te zullen maken van de strijd tegen de honger. De 9,5 miljoen allerarmsten Brazilianen die het moeten stellen met minder dan één euro per dag, belooft hij 6,5 miljard dollar steun per jaar. Een gigantisch bedrag dat Brazilië niet alleen kan ophoesten. De PT heeft intussen al een akkoord met de Wereldbank voor een éénmalige injectie van 6,5 miljard dollar, maar Lula rekent erop dat ook Europa over de brug zal komen. “Over vier jaar moet elke Braziliaan driemaal per dag te eten hebben”, zegt hij. Nu eten miljoenen mensen amper éénmaal per dag.
“Ik heb tien kinderen”, vertelt een vrouw in Tancredo Neves, een zwarte wijk aan de rand van Salvador da Bahia. “Mijn enig inkomen bedraagt tien reais per maand (2,5 euro).” Die aalmoes krijgt ze van haar oudste zoon die werkt en alleen woont. De vrouw en haar kinderen zijn volledig aangewezen op wat ze krijgen van de buren. In deze favela bindt de Vlaamse NGO Volens de strijd aan met de armoede. Ze probeert de bewoners enig economisch perspectief te bieden. In betere kringen wordt de armoede van miljoenen Brazilianen zelfs ontkend, fluistert Volens-verantwoordelijke Guy Denocker me toe. Maar voor de favelabewoners klinken de beloftes van Lula als muziek in de oren: betaalbare kredieten voor de aankoop van voedsel, ingrijpende huisvestingsmaatregelen, professioneel onderwijs voor iedereen, begeleiding van jonge moeders en een kwaliteitsvolle gezondheidszorg.

Banenplan
Om de vicieuze cirkel van armoede te doorbreken, wil de arbeiderspartij van Lula tien miljoen nieuwe arbeidsplaatsen creëren: zo moeten hervormingen in de landbouw vier miljoen banen opleveren. De visserij krijgt extra steun, want Brazilië heeft duizenden kilometers kust die nauwelijks worden bevist. Het toerisme verdient meer promotie en er moeten massaal sociale woningen worden gebouwd voor de favelabewoners.
In de toekomst moet Brazilië meer ruwe materialen invoeren en ze in eigen land zelf afwerken. Anderzijds wil Lula meer afgewerkte producten exporteren: minder fruit, maar meer fruitsappen. Minder leder, maar meer schoenen. En daar zijn meer werkkrachten voor nodig. De export moet meer deviezen opleveren om de gigantische buitenlandse schuld af te betalen. Die bedraagt nu 220 miljard dollar. Voor de binnenlandse schulden vraagt de Braziliaanse president aan zijn crediteuren een herschikking: een spreiding over 20 tot 30 jaar.

Alegria
Fortaleza enkele weken na de verkiezingen: hier, in de noordoostelijke deelstaat Céara, halen de socialisten maar liefst 70 procent van de stemmen. Het dankfeest in ‘la Pirata’, een bekend ontspanningsoord in de uitgaansbuurt van de stad, trekt honderden aanwezigen. Opvallend veel mensen van de middenklasse, want voor de armen uit de favelas (hét stempubliek bij uitstek van de PT) is zo’n avondje uit onbetaalbaar. De muziek, met duidelijke verwijzingen naar Amerikaanse texmex, lokt vooral jongeren. Hun bewegingen lijken een zwoele ‘paringsdans’ voor te stellen. Bijna vergeten ze waarom ze naar hier zijn gekomen. Hun erotisch, muzikaal liefdesvertoon wordt plots ruw onderbroken door de sloganeske toespraken van de PT-verkozenen. Onder hen Jose Pimentel. Voor de derde keer op rij zit hij in het parlement. Zijn blauwe hemd en de witte rozen die hem worden toegestopt, vallen uit de toon op het podium. Na meer dan drie uur wachten, krijg ik hem eindelijk te pakken voor een gesprek.
Pimentel ziet in de corruptie één van de grootste kwalen van het land: ze is gelieerd aan de drughandel, de belastingontduiking en de witwaspraktijken in tal van westerse banken die zich nagenoeg uitsluitend daarom komen vestigen in het land. “Nieuwe wetten zullen de strijd tegen de corruptie aanbinden”, zegt Pimentel.

Nationaal Pact
Intussen reist Lula da Silva het hele land af. Hij is aangekomen in São Paulo. De afgelopen weken heeft hij opgeroepen tot een mutirão nacional (nationale solidariteit). Lula wil een breed pact op de been brengen met vertegenwoordigers uit alle belangrijke segmenten van de samenleving: banken, bedrijfswereld, grootgrondbezitters, vakbonden en vertegenwoordigers uit de civiele maatschappij (NGO’s en sociale bewegingen). Dat pact krijgt al veel kritiek, ook in eigen rangen. Vele van zijn bondgenoten pikken het niet dat de elite die nu al 500 jaar lang Brazilië regeert, opnieuw bij het beleid wordt betrokken. Maar misschien heeft Lula wel geleerd van zijn ambtgenoot Hugo Chávez in Venezuela. Die heeft hervormingen willen doordrukken zónder de aristocratie. Hij stevent nu af op een totaal fiasco. Anderen storen zich aan de stem die de multinationals krijgen. “Onbegrijpelijk”, zuchten enkele PT-militanten. Maar voor Lula is het duidelijk: als hij met zijn tentakels niet de brede lagen van de samenleving samenbrengt, staat hij voor een onmogelijke opdracht. Wellicht zal hij zijn capaciteiten als volleerd onderhandelaar en ‘loodgieter’ goed moeten uitspelen.
Zal de octopus de komende jaren het hoofd boven water houden? Of wordt hij slechts een overgangsfiguur, een Lech Walesa van Latijns-Amerika? Momenteel is het geloof in hem groot. Misschien te groot. De Brazilianen willen meteen resultaat. Als de socialisten niet slagen, verdwijnen ze mogelijk voor jaren uit de politiek. Hoe dan ook, Brazilië vóór en ná Lula zal nooit meer hetzelfde zijn.