“‘Europese zetel 8: Bal(t)sturig en born in the USSR: Tallinn’
Ze zijn geboren in het Monaco van de Sovjet-Unie, maar hebben tijd voor verbittering noch nostalgie. Terwijl Europa boter op de economie smeert, wordt de kaas tussen hun brood almaar minder vet. Tess Vonck sliep op de sofa in de Baltische hoofdsteden Tallinn, Riga en Vilnius en zag hoe een balsturige E-generatie er het stof van een afwezig Europa van zich afklopt en oude en nieuwe vlekken van een indringende buur uit de tapis plein wrijft. Deel één: fear en loathing in Tallinn en de stiefmoederlijke Matroesjka's...
Een journalist van The Guardian bestempelde Vilnius onlangs tot dé hipstersnuister van Europa. Riga is dit jaar cultuurhoofdstad en door de straten en pubs van Tallinn galmen elk jaar in maart ‘s werelds meest trendy deuntjes. Als je er nooit bent geweest, lijkt het moeilijk te geloven dat hier amper twee decennia geleden enkel Lada’s reden en werd aangeschoven voor eten, medicijnen en benzine.
Mijn jonge gastheren Davis (25), Tadas (29) en Sacha (31) weten dat de muren in hun huis met leugens gemetst zijn en de gordijnen rafelen. Voorzichtig peuteren ze vragen uit het cement waar niemand het over wil hebben. Hun zetels rammelen van balsturigheid.
Augustus 23, 1989. Meer dan een half miljoen inwoners van de Baltische staten maken een 600 km lange menselijke muur van de kust in Tallinn tot het beroemde kathedraalplein van Vilnius, dwars door Riga: de Baltische Weg. Met de handen in elkaar maken ze een vredelievende vuist tegen het Sovjetregime.
Het inspireerde een golf van protest die uiteindelijk Oost-Europa van het totalitaire juk verloste. Intussen heeft UNESCO de Weg ontsterfelijk gemaakt, maar de eenheid was hier nog nooit zo ver zoek. Na iets meer dan een decennium EU-lidmaatschap stellen jonge Balten zich almaar meer vragen over de schizofrenie die hen omringt.
Klein Moskou in Tallinn
Sacha. © Tess Vonck
Sacha (31), mijn gastheer in Tallinn, woont een paar kilometer buiten het centrum. De sfeer verraadt dat we de banlieu binnenrijden: een wereld van norse blikken, krakend gefluister en af en toe een stuiptrekking die tussen ‘priviet’ en ‘spasiba’.
Sacha grijnst terwijl hij een geïmproviseerd bed in zijn eenpersoons zetel installeert. ‘Alle mannen heten hier Sacha (kort voor Alexander), trouwen met Russinnen, krijgen onderwijs in het Russisch en gaan naar de orthodoxe kerk. Een derde van de Esten spreekt Russisch, de nazaten van Russen die hier tijdens de Sovjet-Unie kwamen wonen en bleven’, legt Sacha uit.
Ook in de andere Baltische staten voelen Russen zich ondanks hun talrijkheid weinig thuis tussen ongelijkheid en vooroordelen. ‘In de hoofden van “pure” Esten bestaan er maar twee soorten Russen: de Stalinisten en de Poetinisten’, legt Sacha uit. ‘De eerste groep doet hen denken aan de terreur van de Sovjet-Unie, de tweede groep is nog erger: Russische spionnen die wachten op een sein van Poetin om de regio terug bij Rusland in te lijven. En nu met die toestand in de Krim…’
De filter in het terrarium van zijn schildpadden verbreekt een ongemakkelijke stilte. ‘Vissen hebben een vermogen om snel te vergeten. Maar een schildpad vindt altijd de plaats terug waar hij geboren is.’ Of hij van zijn vaderland houdt, vraag ik. ‘Wanneer je bestaan in vraag gesteld wordt, keer je automatisch terug naar je wortels.’ Uit de mond van een Oekraïner die geboren is in de USSR, opgegroeide in Europa en vecht tegen discriminatie klinkt dat verwarrend. Sommigen vinden liefde grotesk, maar niets kan ooit zo abstract of gebroken zijn dat geen betekenis meer heeft.
Les poupées Russes
Van Tallinn krijg ik niet veel te zien. Hij neemt me de volgende ochtend mee op een ongepland avontuur 190 kilometer ten zuiden van de hoofdstad. We rijden naar de Tartu waar hij Antropologie en Sociologie studeerde.
Onderweg blijkt Sacha totaal ongepland vader van een zevenjarige oogappel die totaal ongepland ook nog eens mee op trip gaat. Een half uur verder stopt hij langs de pechstrook en springt Alona, een jonge Russische liftster in de auto die me spontaan uitnodigt om de volgende naar haar koor op een viering in een orthodoxe kerk aan de grens met Rusland. Alles is mogelijk, niets moet, neen zeggen is geen optie.
Niemand moet Poetin hier, ze houden van Estland, maar in hun hart zijn ze Rus.
Is Sacha anders of met hem nog zoveel andere Sacha’s? Niemand moet Poetin hier, ze houden van Estland, maar in hun hart zijn ze Rus. Wat dat precies is, lijkt zich moeilijker te onthullen dan een Russische pop. Hoe dichter je bij de kern komt, hoe verder van het geheel.
De dag glijdt van fear en loathing in Sacha’s hoofd, naar schriele prefab kuikens in het Wetenschapsmuseum en een test voor mijn inlevingsvermogen als surrogaatmoeder. Als de kleine Elis slaapt neemt Sacha me mee naar zijn vriend Sacha (32), een ecologisch adviseur met grootste plannen.
‘Russen weten hier niet hoe ze als culturele minderheid moeten leven en Estland weigert hen te integreren’, legt de andere Sacha ter inleiding van zijn meesterplan uit. Beiden groeiden op tijdens de Sovjet-Unie in Narwa, nu een Russische enclave aan de grens. Samen willen ze hun leven terugclaimen en de toekomst van hun kinderen.
‘Wat hier met de Russen in de Baltische Staten gebeurt, is een gevaarlijk sociaal experiment voor heel Europa. Er zijn voorbeelden genoeg van hoe aanhoudende vijandigheid tegenover een minderheid kan uitgroeien tot een sociaal en politiek drama. Het is tijd dat Europa het zaad aanpakt, voor het een scheve boomgaard wordt.’
Unie van minderheden
Hij wil Europa herdefiniëren tot een unie van mensen die eigen tradities hebben en bepaalde waarden delen in plaats van een keurslijf van verzuurde naties. ‘Als je culturele waarden van de ene groep verkiest boven die van de andere krijg je een samenleving waarin uitsluiting regeert en vijandigheid groeit. In het huidige klimaat van globalisering en migratie zullen die grenzen alleen maar artificieler worden. Een positieve uitwisseling en participatie van die minderheden zou juist een meerwaarde kunnen zijn voor een land en haar bevolking.’
Op het marktplein van Tallinn maakt Lenin plaats voor een standbeeld van kussende studenten, een symbolisch statement naar de Russisch sprekende Esten
© Tess Vonck
Democratie van onderuit in alle rangen is zijn politieke natte droom. Alles begon met een politiek experiment in het stadsbestuur Tartu toen hij vorig met enkele gelijkgezinden Vakabund oprichte, de eerste echte burgerparticipatie-partij in de Baltische staten. Voor het eerst konden ook minderheden, lees: Russen, ook deelnemen aan politiek en samenleving. Sacha hoopt dat dit ook andere steden zal inspireren. ‘Misschien ooit de hele regio en Europa.’
Zijn plan? Een Europees uitwisselingsproject waarin nieuwe en gevestigde minderheden hun ervaringen kunnen delen om een brug te slaan met een maatschappij die hen niet erkent. De blauwdruk staat op papier, de contacten zijn gelegd maar hij wacht nog op groen licht uit Europa.
Als de nacht valt, test ik Sacha’s droom alvast in bed. Met drie liggen we dwars in het bed van een bevriende orthodoxe priester. Elis vlijt zich opgerold als een kat tegen mijn linker schouder, Sacha ordent rechts van me slaapdronken zijn gedachten.
Achter onze gesloten oogleden herhaalt zich dezelfde realiteit drie maal anders. In de stilte van de nacht worden twee talen, ontelbaar veel droomwerelden één toekomst onder hetzelfde deken.