Besparen? Ja!

In de discussie over de aanpak van de economische crisis verdwijnt de ecologische component van die crisis al te vaak uit beeld. En dat is geen goed idee. Het debat over de besparingen die echt nodig zijn uit de weg gaan is ook geen goed idee.

© Brecht Goris

© Brecht Goris

Ik ben niet zo’n slimme mens. Dat denk ik wel eens als ik stukken in de krant lees met geleerde economen die aan het woord komen over de crisis. Om ongetwijfeld didactische redenen worden die economen vaak in twee groepjes ingedeeld. De goeden en de slechten. Wie goed en slecht is, hangt dan ook af van waar je zelf staat. En dat wordt dan, om dezelfde didactische redenen, al snel vertaald als links en rechts. We houden van tweedelingen, blijkbaar, omdat ze zo veilig zijn.

En nog steeds om didactische redenen zal ik maar even doorgaan met een wat simplistische voorstelling. De ene econoom (de slechte, vanzelfsprekend) zegt dat we zwaar moeten besparen nu omdat we boven onze stand leven, en daarna zal alles weer ‘normaal’ worden. De andere econoom (de goede dus) zegt dat we net niet al te zwaar moeten besparen, maar integendeel moeten uitgeven nu, opdat daarna alles weer normaal zal worden.

De oude links-rechtstegenstelling

Hetzelfde schema komt terug in de discussie over de nieuwe regeringen in ons land. In een van de kranten die ik dagelijks lees zie ik het al een tijdje verschijnen: de oude links-rechts-tegenstelling is weer helemaal terug. Bij het lezen hoor ik de journalist bijna hardop zuchten: oef, we zijn weer thuis. Rechts is vanzelfsprekend slecht, en links is goed. Daar heb ik op zich (ook vanzelfsprekend) geen probleem mee. Rechts staat voor besparen, en links is tegen besparen. En dan begin ik een beetje zenuwachtig te worden. Die zenuwen hebben ongetwijfeld te maken met het feit dat ik niet zo’n slimme mens ben. Want slimme mensen zullen me meteen willen overtuigen dat ik het helemaal fout zie.

Verantwoordelijk zijn wil zeggen dat je ervoor zorgt dat je schuld niet terecht kan komen bij jouw dierbaren.

Van mijn grootouders heb ik geleerd om met een zekere nuchterheid naar de dingen te kijken. Een van de dingen die ik geleerd heb is dat je niet kunt uitgeven wat je niet hebt. En als je iets niet hebt, en het toch zou willen uitgeven, dan kun je het lenen. Maar als je leent, dan leen je niet meer dan wat je normaal op een niet al te moeilijke manier terug kunt betalen. Realistisch zijn wil zeggen dat je het leenbedrag afstemt op wat je waarschijnlijk zult verdienen. Verantwoordelijk zijn wil zeggen dat je ervoor zorgt dat je schuld niet terecht kan komen bij jouw dierbaren. Het wil ook zeggen dat je je kapitaal netjes doorgeeft aan wie na je komt, anders eigen je jezelf iets toe wat jou niet toekomt.

In de war

Bij het lezen van de krant ben ik dan ook soms in de war. Als ik een aantal voorstellen en visies zie van de meer rechtse partijen die in de regering zullen komen, ben ik kwaad. Lasten leggen bij armeren, en rijkeren ontlasten, grrrr. Onder het mom van ‘eigen verantwoordelijkheid’ collectieve ondersteuning afbouwen, grrrr. Denken dat alleen de bedrijven zorgen voor welvaart, en niet zien dat een warme samenleving ook welvaart is, grrrr. En zo kan ik nog een tijdje doorgaan. Ik zal dus wel links genoeg zijn.

Maar als ik dan uitspraken lees van de voorzitter van het Vlaams parlement die zegt dat we al jaren boven onze stand leven, dan denk ik nee en ja. Nee, volgens mij leven de rijken al heel veel jaar boven hun stand, ze hebben veel meer dan ze redelijkerwijs nodig hebben. Ja, we leven boven onze stand. Dat Earth Overshoot Day dit jaar op 19 augustus viel, bewijst het. Mijn grootouders zouden gezegd hebben: ‘Dat kan zo niet blijven doorgaan, dat ziet toch iedereen.’ En ze hadden gelijk. Maar wil het feit dat ik het in zekere zin eens ben met de uitspraak van de heer Peumans dan zeggen dat ik ineens rechts geworden ben? Hopelijk niet.

De verwarring blijft

Lenen we eigenlijk niet vooral van de natuur, en houden we tegelijk die natuur niet op alle mogelijke manieren buiten de boekhouding?

Als ik terug ga naar de economen blijft de verwarring. De ene kant zegt dat we moeten besparen om daarna terug naar de normaliteit te gaan, en dat is economische groei. De andere kant zegt dat we nu geld moeten uitgeven, en dan zal de groei terugkeren, en kunnen we terugverdienen wat we nu geleend hebben. Uiteindelijk willen beide kanten hetzelfde, alleen via een verschillende weg. Maar dan denk ik: lenen we eigenlijk niet vooral van de natuur, en houden we tegelijk die natuur niet op alle mogelijke manieren buiten de boekhouding?

Al te simplistische links-rechts-schema’s houden misschien wel een heel belangrijke realiteit buiten beeld, namelijk de ecologische dimensie van de wereldwijde crisis. Het zou best wel eens kunnen dat de crisis van de voorbije jaren in grote mate met planetaire grenzen te maken heeft. Een groot deel van de goedkope hulpbronnen is op, en de maatschappelijke kost van het ontkennen van die grenzen is steeds moeilijker uit de reguliere boekhouding te houden. In een panische beweging perst men nog olie of gas uit zand of uit schalielagen of gaat men aan de Noordpool boren. En terwijl loopt de kost van een ontsporend klimaat angstwekkend op, en niet alleen in de landen van het Zuiden.

Het zou best wel eens kunnen dat de massale hoeveelheden overheidsgeld die de voorbije jaren in de economie gepompt zijn een zoveelste poging zijn om een doodzieke patiënt nog eens te reanimeren. Structureel is er weinig veranderd. In de EU was er bv. in de jaren net na 2008 een zekere daling van het energiegebruik, maar aan de energie-intensiteit van onze economie is weinig of niets verbeterd, integendeel. Ondanks alle maatregelen van de Europese instellingen, en ondanks evenveel zegeberichten dat het ergste nu wel voorbij is, blijft de groei in Europa erg laag. Op de realiteit van een lage- of post-groei-economie zijn we helemaal niet voorbereid. En misschien zouden we dat beter wel doen.

Een heel andere visie op welvaart

Er zijn wel uitwegen, maar die zijn niet eenvoudig, alleszins niet als men binnen de geijkte schema’s blijft denken. Geloven dat je de groei zomaar kunt redden door grotere efficiëntie op het vlak van energie en grondstoffen is een illusie. Relatieve ontkoppeling tussen economische ontwikkeling en milieu-impact is niet voldoende. Alleen door een structurele absolute ontkoppeling (over de hele keten, dus ook onze impact elders) kunnen we Earth Overshoot Day langzaam maar zeker weer richting december krijgen. En er zijn daarvoor pistes. Als we naar een economie gaan die radicaal kiest voor ecodesign en producten maakt die helemaal demonteerbaar, herstelbaar en herbruikbaar zijn, en als we het gebruik van dingen belangrijker gaan vinden dan het bezit ervan, dan kunnen we misschien de negatieve tendens ombuigen. Een heel andere visie op welvaart dus.

Armoede willen oplossen door nog zwaarder op de planeet te wegen betekent alleen nog meer armoede, want er blijft steeds minder over.

Maar dat is niet genoeg. We moeten ook anders gaan denken over rechtvaardigheid. Als de economie niet voortdurend groeit, betekent dat een verscherping van het verdelingsvraagstuk. Welvaart zal dus moeten verdeeld worden, nog veel grondiger dan nu. Armoede willen oplossen door nog zwaarder op de planeet te wegen betekent alleen nog meer armoede, want er blijft steeds minder over. Maar ook hier zullen we voorbij een aantal klassieke linkse schema’s moeten denken. Het geeft waarschijnlijk een goed gevoel te geloven dat we er met een forsere belasting van het vermogen van de superrijken wel zullen komen. Alsof het alleen om geld zou gaan. Quod non. De levensstijl die we als norm nemen in ons land, is mondiaal volstrekt niet uitbreidbaar. Als het wegwerken van ongelijkheid enkel zou betekenen dat we willen dat alle Belgen kunnen beschikken over twee auto’s en drie maal per jaar met het vliegtuig kunnen reizen, dan is dat in de feiten niet erg links. Want we weten dat de rest van de wereld en ons nageslacht daarvoor de prijs betaalt. Zo lang we alleen in geldtermen denken, kan onze ecologische gulzigheid veilig uit beeld blijven, en dat is een heel slecht idee.

Blijven zoeken

Didactische schema’s zijn nuttig om dingen te begrijpen. Denken in binaire opposities is verleidelijk. Maar als dat alles ertoe leidt dat we een belangrijk deel van de werkelijkheid uit beeld houden is het niet zo goed. Laten we dus vooral steeds blijven denken, steeds blijven zoeken naar blinde vlekken door onze schema’s. Laten we belangrijke begrippen die iets zeggen over onze aspiraties, zoals links, koesteren, maar ook bevragen.

Ja, dus, een belangrijke uitweg uit de structurele wereldwijde crisis ligt in een forse besparing. Alleen als we onze ecologische gulzigheid drastisch terugdringen, kunnen we een houdbare rechtvaardige samenleving garanderen, ook voor onze kinderen. Het is zonder meer beangstigend dat die vervelende (maar tegelijk o zo hoopgevende) boodschap volledig afwezig lijkt te zijn in het discours van de verondersteld slimme mensen die onze nieuwe regeringen gaan vormen. Misschien moeten we daartoe nog harder werken aan creatieve denkschema’s die niet enkel steunen op oude modellen. We moeten vooral niet besparen op onze dromen van een rechtvaardige maatschappij voor allen, over de hele wereld, nu en later. We moeten misschien wel besparen op sommige verwachtingen van een bepaald soort welvaart die de planeet veel te zwaar belast. Het een kan niet zonder het ander.