De democratie onthoofd

Ze mepten er niet naast, de Spaanse politieagenten. Ze sloegen niet alleen balsturige Catalanen beurs, ze sloegen het uitermate en terecht eerbiedwaardige beeld van de Spaanse democratie finaal aan diggelen.

Dat kostbare beeld hebben de Spaanse burgers en hun leiders eigenhandig, met eindeloos geduld en bewonderenswaardige moed, stukje bij beetje opgebouwd boven op de sombere puinhoop van het franquisme.

Laten we even niet vergeten dat er sinds de dood van dictator Franco in 1975 twee pogingen tot staatsgreep zijn geweest in Spanje. Ze waren allebei het werk van de dolgedraaide, maar alarmerend breed gesteunde luitenant-kolonel Antonio Tejero.

In 1978 probeerde hij het met de Operación Galaxia. De zaak mislukte deerlijk, maar Tejero kreeg slechts de minimumstraf en, hoe is zoiets mogelijk, hij behield zijn militaire rang. Een veeg teken.

Zijn tweede poging, in 1981, kwam rechtstreeks op tv. Ik zat ernaar te kijken in de redactielokalen van het journaal. Tejero marcheerde schreeuwend en met getrokken pistool het parlement binnen. Zoiets vergeet je nooit. Schoten klonken.

Je zag de kamerleden onder hun banken duiken, op één na, als ik me niet vergis, de demissionaire eerste-minister Adolfo Suárez. Die bleef kaarsrecht zitten. De vorige koning heeft toen de militairen in de kazerne weten te houden en zodoende de piepjonge Spaanse democratie gered.

‘Wie vandaag volhoudt dat vorige week het franquisme teruggekeerd is naar Spanje, kletst uit zijn nek’

Wie vandaag volhoudt dat vorige week het franquisme teruggekeerd is naar Spanje, kletst uit zijn nek. Spanje is en blijft een democratische lidstaat van de EU. Alleen heeft de huidige eerste-minister, Mariano Rajoy, een politieke bok geschoten van schier kosmische afmetingen.

Ik zal me ondubbelzinnig uitdrukken. Eén. Ik ben tegen elk regionaal separatisme. En twee. Rajoy heeft de grondwet en de wet aan zijn kant. Dat tweede is de afgelopen dagen uitentreuren gezegd en geschreven.

Maar wet en grondwet, hoe belangrijk ook, zijn niet de ruimte van het volledige leven, als ik even mag gaan lenen bij Lucebert. Op verre na niet. Dat lijken velen te vergeten in deze tijden, nu we verbolgen naar de rechter snellen van zodra het kind van de buren het waagt op onze stoep te hinkelen.

Rajoy heeft het eeuwenoude Romeinse principe dura lex sed lex (de wet is hard, maar het is de wet) toegepast in Catalonië. Juist daardoor heeft hij een niet te overziene ravage aangericht. Is hij dan glad vergeten dat de Romeinen daar altijd een tweede principe naast hebben gezet? Dat gaat zo: summum ius summa iniuria. Wie de wet toepast zonder rekening te willen houden met de omstandigheden, loopt het risico zwaar onrecht te begaan, ook al heeft hij formeel het recht aan zijn kant en is hij overtuigd van het tegendeel.

Rajoy is er heilig van overtuigd dat hij het recht aan zijn kant heeft en dat bijgevolg het onrecht geheel aan de andere kant ligt. Fatale vergissing. Ik heb Rajoy’s toespraak beluisterd op die heilloze zondag. Hij zei doodleuk: er is geen referendum geweest. Zo spreekt iemand die zichzelf voorspiegelt dat de wet gelijk is aan de werkelijkheid en als de werkelijkheid niet gelijk is aan de wet, dan kan die werkelijkheid niet bestaan. Ze heeft geen recht van bestaan. Dat kan niet anders dan leiden tot werkelijkheidsverlies, een beslissend kenmerk van waanzin.

Je kunt zeggen, wat die Catalanen referendum noemen, is die naam niet waardig. Je hoeft echt niet lang te zoeken om voor die stelling een reeks nauwelijks weerlegbare argumenten te vinden. Of je kunt zeggen: dat referendum van de Catalanen, dat weigeren wij te legitimeren. Een volstrekt verdedigbaar en eerbaar standpunt.

Daarnaast is er nog dit.

‘Indien er werkelijk geen referendum heeft plaats gevonden, waarom moesten dan zo nodig tienduizend politiemensen naar Catalonië worden gestuurd?’

Indien er werkelijk geen referendum heeft plaats gevonden, waarom moesten dan zo nodig tienduizend politiemensen naar Catalonië worden gestuurd? Om een niet bestaand referendum in de grond te trappen? Maar dan trappen ze iets in de grond wat er niet is.

Dat lijkt me een redelijk nutteloze operatie en bovendien een roekeloze verspilling van belastinggeld, zeker voor Rajoy. Als er één bezuinigingsfetisjist in Europa rondloopt, dan is hij wel. Intussen hebben die flikken toch wel op zeer reëel bestaande burgers ingehakt.

Ik heb ook de toespraak van de koning beluisterd. Ik weet niet hoe koning Felipe volgens de grondwet moet worden genoemd. Koning van Spanje? Of Koning der Spanjaarden? In het laatste geval zou zijn benaming vergelijkbaar zijn met wat in België gangbaar is. Onze eigen Felipe, in de wandel Flup genaamd, is koning der Belgen.

In de toespraak van zijn Spaanse collega was van iets vergelijkbaars geen spoor te bekennen. Deze vorst was niet de koning der Spanjaarden, dit wil zeggen, van al zijn onderdanen. Hij sloot de Catalanen uit. In de hoek met hen, als stoute schoolkinderen. Slaag hadden ze al gekregen.

Ik weet het, een grondwettelijke koning mag in het openbaar geen woord uitspreken dat niet gedekt is door op zijn minst een minister van de regering. Felipe had met Rajoy vooraf alles doorgesproken. Onder vier ogen had hij kunnen zeggen: meneer Rajoy, u bent een ongezeglijke stijfkop. U hebt in één dag het vaderland meer kwaad berokkend dan al uw voorgangers sinds 1975. Ik ben mede verantwoordelijk voor dat vaderland. Ik weiger die televisietoespraak te houden, tenzij u zich toegeeflijker opstelt.

Quod non. Zo ongehoorzaam zijn hedendaagse koningen nu eenmaal niet.

Daarbij, toegeeflijkheid, zat er niet in.

Halsstarrigheid. Dat is het wachtwoord.

Als je zoekt naar synoniemen voor concesión, toegeving, in het Castiliaans, kom je uit bij termen als resignación, abandono, abdicación. Stuk voor stuk negatief beladen. Louter lafheid. Aantasting van je persoonlijke eer. Gelatenheid, lijdzaamheid, in de steek laten, verwaarlozing, troonsafstand, aftreden. Daarmee wordt het woord toegeving geassocieerd.

Nu al een tijdje geleden heb ik geprobeerd de vorming van de huidige regering Rajoy te volgen in Spaanse media. De Spaanse politici hadden, anders dan die van ons, geen vijfhonderd dagen nodig. Zij hadden twee verkiezingen nodig. Achter mijn oren krabbend vroeg ik me soms af of de Spanjaarden nou werkelijk congenitaal niet in staat waren tot compromissen.

Het ging niet linksom, het ging niet rechtsom. Blijkbaar was niemand bij machte ook maar één millimeter in de richting van een ander op te schuiven. Gevolg: ze zitten nu met een minderheidskabinet in een gedoogconstructie.

‘Compromissen zijn lelijk en krom, en ruiken onfris, maar de therapeutische waarde van compromissen ligt hierin dat ze je uit je eigen, rotsvaste gelijk wegsleuren’

Tegen Spaanse vrienden zei ik gekscherend dat de kopstukken van de grote Spaanse partijen een stoomcursus toegeven moesten komen volgen in België. Zelden iemand die het snapte. Nog zeldzamer iemand die grinnikte. Je moet er toch niet aan denken dat wij in België elkaar op de Spaanse manier te lijf zouden gaan.

Ik idealiseer België niet en ik idealiseer zeker het compromis niet.

Compromissen zijn lelijk en krom, compromissen ruiken vaak onfris, compromissen klinken meestal als een slecht gestemde gitaar, compromissen zijn, kortom, zoals het menselijke leven. De therapeutische waarde van compromissen ligt hierin dat ze je uit je eigen, rotsvaste gelijk wegsleuren.

Rajoy heeft zichzelf vastgeketend aan de rots van zijn gelijk.

Maar ook Puigdemont heeft zichzelf vastgeketend aan de rots van zijn gelijk. Ik laat zijn naam hier voor het eerst vallen, wat niet wil zeggen dat zijn stommiteiten minder monumentaal zouden zijn dan die van Rajoy.

Puur politiek-tactisch alleen al bijvoorbeeld: zijn machtsbasis is veel te smal om grote risico’s te nemen. Het uitroepen van de onafhankelijkheid is toch niet wat je noemt een klein risicootje van niksmendalle.

Ondenkbare hypothese: Rajoy was wijs geweest en had gezegd: Referendum? Doe maar daar in Catalonië. We zullen wel zien. Dan was de meerderheid voor onafhankelijkheid het tegendeel van zeker geweest. Maar Rajoy is tekeer gegaan als een stier in een met porselein volgestapelde Plaza de toros.

En nu verbiedt het Grondwettelijk Hof het Catalaanse parlement samen te komen en te debatteren over de onafhankelijkheid en te stemmen.

‘Justitie verbiedt een democratisch debat? Dat is de democratie op haar kop, om niet te zeggen, dat is de democratie onthoofd’

Het gaat van kwaad tot erger. Justitie verbiedt een democratisch debat? Dat is de democratie op haar kop, om niet te zeggen, dat is de democratie onthoofd.

In een democratie is het volk soeverein, dacht ik. Dit wil zeggen dat de verenigde verkozenen van dat volk de hoogste instantie vormen. Het parlement dus. Het parlement debatteert over wat de verkozenen willen debatteren en een rechter heeft daar niets in te piepen.

Ha ja, er is nog een andere model van volkssoevereiniteit.

In Zwitserland bijvoorbeeld. Daar houden ze om de haverklap referenda en die verlopen allemaal vreedzaam, zonder afgeranselde eedgenoten, en de dag erna staat in de Zwitserse kranten van de drie talen: de soeverein heeft gesproken. En de soeverein, lees het volk, heeft in dat Alpenrepubliekje altijd gelijk. Niet zo dus in Spanje. Maar dan zijn we weer beland bij het begin van deze vertelling.

Inmiddels in Berlijn.

Eigenlijk wilde ik op deze maandag iets vertellen over de naschokken van de verkiezingsdreun in Duitsland. Maar volgens het principe, bewandel in kort bestek niet meer dan een terrein, moet ik daarvan afzien.

Misschien nog een dingetje.

Op 26 september hoor ik in de tv-uitzending De Afspraak een korte, krachtige zin, een heerlijke zin, een prachtzin, zo een waar je altijd zelf op had willen komen, geestig, briljant, pats, boem, de kern van de zaak.

Schrijfster Heleen Debruyne noemde Angela Merkel: een machiavelliste vermomd als mijn buurvrouw.

Waw!

De volgende keer meer over uw listige buurvrouw. Met dank aan Heleen Debruyne. Ik trek weer naar het oosten, plechtig beloofd.