De rand is wel vaker een hachelijke plek

MO*columnist Geert van Istendael laat zijn gedachten de vrije loop over het conflict aan de rand van Europa. ‘De rand is vaker wel dan niet een hachelijke plek.’ Maar ook over godsdiensten, al dan niet orthodox. Of over hoe Pools de steden in het westen van Oekraïne er wel niet uitzien.

Betekent de naam Oekraïne grensland of gewoon land, gebied, streek? Uiteenlopende etymologische verklaringen zijn in omloop en ik ben geen slavist. Maar zeker is dat de zwaar geteisterde staat aan de rand van twee machtsblokken ligt. Het westen, het onze, dat het oosten een sinistere, gewelddadige dictatuur vindt. Het oosten, dat het westen ziet als een van verwekelijkte verwennerij en tegennatuurlijke orgieën stinkende poel des verderfs.

De rand is vaker wel dan niet een hachelijke plek. Vraag het de Elzassers, die zich nu eens aan Franse, dan weer aan Duitse kant kapot moesten laten schieten. Of vraag het ons, Belgen, in de zomer van 1914 gekneld tussen dreigend Duitsland en machtig Frankrijk. Waarna massamoord in Aarschot en Dinant, honger, soldatengraven.

***

De kleine chauffeur en ik waren de enigen die overbleven in de grote bus. Tussen de Poolse grens en hier had hij zijn passagiers druppelsgewijs afgezet, in een dorpskom of naast verlaten grasland, halte of niet. Meestal niet. Dezelfde dienstverlening in de grote stad, in Lviv. Mij zou hij wel naar het hotel brengen, zoveel kon hij duidelijk maken.

De boodschap was ondubbelzinnig. Het heil komt uit Rome. Eronder verstaan: niet uit het oosten.

We reden voorbij een indrukwekkend kerkgebouw. Orthodox, zonder twijfel. De kleine chauffeur priemde met zijn linkerwijsvinger naar de barokke toren en zei: Grieks-Katholiek, maar dan met meer medeklinkers. Zijn rechterhand ging omhoog naar de achteruitkijkspiegel. Pas nu zag ik het, hoewel ik al een tijdje naast hem stond. Er hing een paternoster met witte kralen. In mijn kinderjaren heb ik er zo honderden gezien. Hij betastte het kruisje en zei iets dat op Jan Pavel leek. Zou hij de rozenkrans hebben gekregen uit de handen van de Poolse paus?

Hijzelf leek geen Pool te zijn. De bus droeg kenteken UA, ik had hem horen praten met de vrouwen die vooraan troonden tussen barstensvolle plastictassen en dat gesprek klonk niet Pools. Pools had ik genoeg gehoord, in de Brusselse metro. Dit was een andere taal.

Nu priemde zijn rechterwijsvinger naar de paternoster. Hij zei iets als: Dassies rettoenk. Poging tot fonetische weergave.

Duits!? Das ist Rettung, dat is redding, de meeste Slavische talen hebben geen lidwoorden. De boodschap was ondubbelzinnig. Het heil komt uit Rome. Eronder verstaan: niet uit het oosten.

Op een overdreven gearticuleerde Duitse vraag reageerde hij niet. Hoe zou hij ook Duits kennen? Die taal was al meer dan een halve eeuw geleden verdwenen uit dit deel van Europa. Grotendeels uitgeroeid door de troepen van Hitler, Stalin heeft dat werk voltooid, tirannen onder elkaar. Toen hij stopte bij het hotel gaf ik hem tien euro voor de dienstverlening. Hij zei Danke, Bitte, Danke.

Ik was het die hem moest bedanken. Hij had me keurig op mijn veilige bestemming gebracht in deze mij volslagen onbekende stad. Het is jaren geleden, smartfoons had je bijna niet, trouwens, tot op heden bezit ik nog steeds geen zakfoon, van welk type ook. Zonder een plattegrond op papier, verdwaal ik. Met ook, maar dat is een ander verhaal.

Daarbij kwam, hij had me onderricht over het belang van godsdienst in Oekraïne. Beter, hij had mijn nieuwsgierigheid gewekt. Ten derde, hij had mijn al te zelfverzekerde ideetjes over Oekraïne op de schroothoop geflikkerd. Met drie woorden en drie gebaren. Een begenadigd leraar, die buschauffeur. Doezje djakoejoe, dat leerde ik zeggen in de dagen die volgden op de eerste. Vielen Dank. Merci beaucoup.

***

Grieks-katholiek zei de behulpzame buschauffeur. Iets anders dan orthodox. Het gezag erkennend van de paus, niet van het patriarchaat van Moskou of Kiev of welk patriarchaat dan ook. De volgende dagen probeerde ik meer kennis te vergaren. Kerken betreden. Proberen uit te vissen tot welke denominatie ze behoren, want natuurlijk telt Lviv ook orthodoxe kerken. En gewoon rooms-katholieke. Bijvoorbeeld van jezuïeten en dominicanen.

In een van die uitbundige gebouwen botste ik op een in zwarte priestertoog gehulde jongeman die Italiaans sprak. De meerderheid van de bevolking hier in Lviv is Grieks-Katholiek, zei hij, wat betekent, oosterse ritus, maar inderdaad het gezag van de paus in Rome erkennend. Niet orthodox, voegde hij er met enige klem aan toe. Hij diste een ingewikkeld verhaal op over theologisch gekibbel sinds de zestiende eeuw.

Mijn aandacht verslapte snel. Telkens als ik me in godsdiensttwisten uit vervlogen tijden wil verdiepen, raak ik na een minuut of vijf het spoor bijster tussen transsubstantiatie en consubstantiatie en predestinatie of godbetert infralapsarisme. Ik luisterde beleefd en begreep niets. Laten we niet vergeten dat ooit mensen die aanhangers waren van het één, mensen die aanhangers waren van het ander levend verbrandden.

***

In het gebied rondom Czernowitz waren ze bijzonder trots op de menigvuldige volkeren die er woonden en hun menigvuldige talen.

Drie keer heb ik Oekraïne bereisd, drie keer het westen van het land. Lviv, Brody, Tsjernivtsi. Toen mijn moeder geboren werd, waren dat Oostenrijkse steden. Vergeet Alpen en gejodel. Lviv heette Lwów en verder terug in de tijd Lemberg. Een kwart van de stad was joods. Tsjernivtsi heete Czernowitz. Eén derde van de bevolking was joods. In Brody was drie kwart van de bevolking joods. Even buiten Brody lag de grens tussen twee keizerrijken, Oostenrijk en Rusland.

In Brody vond ik het gymnasium, de middelbare school, een kolossaal lichtgeel geverfd gebouw. Je kunt er niet naast kijken, zo Oostenrijks als de Hofburg in Wenen. In één kamer huist een museumpje ter ere van de beroemdste leerling die daar ooit op de schoolbanken zat, de door mij bewonderde en geliefde schrijver Joseph Roth (1894-1939). Lees zijn boeken. Bijna alles is voortreffelijk vertaald in het Nederlands. U zult er geen spijt van hebben.

In Czernowitz waren tijdens het Oostenrijkse bewind de straatnaamborden in drie talen en twee alfabetten: Duits, Roemeens, Oekraïens, onze letters, cyrillische letters. De joodse bevolking van Czernowitz koos overtuigd voor het Duits. Kort na de Eerste Wereldoorlog werd hier een der grootste dichters der Duitse taal geboren. Paul Celan. Ik heb een buiging gemaakt voor zijn standbeeld.

Vandaag is Czernowitz helemaal in zijn oude glorie hersteld. Je loopt straat in straat uit langs het uitstalraam van een wellustige Weense banketbakker. Slagroom, wit, roze, lichtgroen, lichtgeel. Op de markt, Oekraïense boerinnen met kleurige hoofddoeken. Voor de rest jonge kerels, leren jekker, zonnebril, opgefokte brommer plus liefjes, ultramini, netkousen.

De grote synagoge van de stad is een bioscoop. Er hangt een gedenkplaat van de in het interbellum wereldberoemde joodse tenor Josef Schmidt, die voorzanger was in dit afgeschafte bedehuis. Hij zong in het Duits, Italiaans en Nederlands. Tulpen uit Amsterdam.

Het centrum van Lviv ziet er zo natuurgetrouw Pools uit, dat je telkens opnieuw de cyrillische straatnamen moet bekijken om je ervan te overtuigen dat de stad niet Pools is.

De onderdanen van keizer Franz Joseph zouden je in je gezicht hebben uitgelachen als je hen Russen had genoemd. In de Boekowina, het gebied rondom Czernowitz, waren ze bijzonder trots op de menigvuldige volkeren die er woonden en hun menigvuldige talen. Ze gaven postkaarten uit waarop je allerlei klederdrachten van de bewoners kunt zien. Verzamelaars hebben daar vandaag veel geld voor veil.

Het centrum van Lviv ziet er zo natuurgetrouw Pools uit, dat je telkens opnieuw de cyrillische straatnamen moet bekijken om je ervan te overtuigen dat de stad niet Pools is. Het stadhuis staat in het midden van de grote markt. Niet opzij, zoals in Brussel of Leuven of Brugge. Hetzelfde had ik, naar Lviv reizend, gezien in Kraków en Tarnów en Przemyśl. Of is het alleen typisch voor Galicië-Lodomerië? Want zo heette het Oostenrijkse kroonland waarin én Kraków én Lwów lagen. De plaats der stadhuizen in Galicië-Lodomerië, wie schrijft daar eens een thesis over?

Ik weet niet hoe de buurt achter het operagebouw van Lviv er vandaag uitziet, maar enkele jaren geleden stapte je daar om zo te zeggen van hedendaags Polen recht de oude Sovjetunie binnen, op tien meter afstand. Verhakkeld wegdek, vervallen panden, betonbouw, in vergelijking zag de DDR er weelderig uit., maar de Oost-Duitsers waren dan ook drie keer zo rijk als het broedervolk van de USSR.

***

Dus als Poetin zegt dat Oekraïne al duizend jaar Russisch is, wat in zijn hersens identiek is met orthodox, dan vertelt hij dikke zever. De Sovjets, inzonderheid Stalin, vervolgden met ongehoorde wreedheid en grenzeloos fanatisme vooral de niet orthodoxe christenen, voornamelijk in het westen van Oekraïne. In die voetsporen treedt Poetin.

***

Met zijn verhaal over een duizend jaar Russisch Oekraïne zevert Poetin twee keer. Het hele westen van Oekraïne heeft honderden jaren deel uitgemaakt van het Pools-Litouwse gemenebest, om precies te zijn, van 1340 tot 1772. Daarna regeerden over het westen van Oekraïne de Oostenrijkse keizers, tot het einde van de Eerste Wereldoorlog. Steden als Vilnius, Riga en Tallinn hebben veel langer in Rusland gelegen dan het westelijke deel van Oekraïne. Vilnius van 1795 tot 1991, Riga van 1721 tot 1991, Tallinn van 1710 tot 1991, uitgezonderd een twintigtal jaar tussen de twee wereldoorlogen. Elk van de drie is vandaag de hoofdstad van een NAVO-lidstaat.

Het is nu wachten tot Poetin een nieuw verhaal uit zijn duim zuigt over de onverbrekelijke historische verbondenheid van de Baltische landen met het eeuwige Rusland. En hop, ten aanval. Maar dan atoombommen.

Tot nu toe heeft Poetin altijd uitgevoerd wat hij aankondigde. Uitzonderingen niet te na gesproken, haalden wij de schouders op. Wij konden het niet geloven. Laten wij ons toch geen illusies maken.

***

Is Poetin een gek? Een psycho-sociopaat?

Waarom willen wij telkens weer psychiatriseren? Ook bij Poetins speelkameraadje Trump zag je dergelijke analyses opduiken, zonder dat ook maar één zielenknijper in de nabijheid van president Troef werd opgemerkt. Diagnose zonder onderzoek is waardeloos. In de Sovjetunie bestond de gewoonte dissidenten plat te spuiten in gekkenhuizen. Willen wij dat ook?

Poetin is niet gek, hij is slecht.

***

Mag ik u de volgende analyse van mijn ex-collega Johan Depoortere aanbevelen?

Ik ben het heel vaak oneens met de zienswijze die Depoortere ontvouwt in zijn Salon van Sisyphus, over uiteenlopende onderwerpen, hoera, zonder meningsverschil kan geen democratie blijven bestaan. In dit stuk veroordeelt Depoortere ondubbelzinnig de Russische invasie én hij brengt bijkomende informatie aan die tot schier panisch nadenken stemt. Bij mij toch.

***

Tot slot een cynische gedachte. Het woord cynisch zou zijn afgeleid van het Griekse kuoon, wat hond betekent. Dus: hier volgt een hondse gedachte.

Ik lees lovende commentaren over de superieure, wat absurde humor van de Oekraïeners in het algemeen en president Zelinsky in het bijzonder. Superieur in vergelijking met de uit ruw graniet gehouwen haatspraak van Poetin. Ik lees lovende commentaren over de heldenmoed waarmee de Oekraïeners hun geschonden land verdedigen. Superieur in vergelijking met de Russische overmacht. Ik lees lovende commentaren over de solidariteit die de Oekraïeners, over alle scheidslijnen heen, organiseren. Superieur in vergelijking met de meedogenloze agressie.

Wie solidariteit, heldenmoed en humor vertrappelt onder soldatenlaarzen, wint.