De waarheid komt uit de grootste mond

Column

Democratiseren is een project dat steeds heruitgevonden moeten worden

De waarheid komt uit de grootste mond

De waarheid komt uit de grootste mond
De waarheid komt uit de grootste mond

Democratiseren wordt teveel begrepen als een verhaal van verkiezingen en andere formaliteiten, maar het is eigenlijk een project dat steeds heruitgevonden moet worden, het is een spel van springen, duiken, vallen en weer opstaan, een verhaal dat ook nooit af zal zijn. Met dank aan Kabila en de zijnen om ons die les nog eens in herinnering te brengen.

Alain Likota, Monusco (CC BY-SA 2.0)

Alain Likota, Monusco (CC BY-SA 2.0)

We vergeten het meestal weer snel, en daarom waren de Congolese verkiezingen, naast een koude douche, toch ook – zoals de meeste koude douches – weer een wake-up call: de waarheid, of toch tenminste de waarheid op het moment dat het erop aan komt, wordt bewaard door de macht.

In dit geval, en gebruik makend van een Congolese woordspeling: er is de “verité des urnes” en de “vérité des érections”. Niet alleen omdat er op de voorgrond van de verkiezingssaga in Congo geen enkele vrouw in het spel was, vooral omdat de waarheid van de spierballen zo flagrant afwijkt van de waarheid die werd gepropageerd door de professionele handelaars in waarheid: de Kerk, de academische wereld, de media.

La vérité des érections

Aan de ene kant dus de spierballen: macht maakt dom, wist Nietzsche al, hoe meer je er hebt, hoe meer je de waarheid naar jouw wensen kan plooien zonder dat iemand tegengas geeft.

Het communicatiebureau werkte zo goed dat president Kabila er zelf in begon te geloven.

Economische macht bijvoorbeeld: het Kabila-imperium dat een communicatiebureau inhuurde om de politieke strategie mee uit te tekenen, de president te adviseren bij elke volgende stap op weg naar het behoud van de macht, en in het buitenland de boodschap te verkopen dat zijn poulain toch verkiezingswaardig zou zijn. Vijf miljoen was hiervan naar verluidt het prijskaartje. Het communicatiebureau werkte zo goed dat de president er zelf in begon te geloven.

Logistieke en militaire macht ook: tegengestelde versies van de waarheid werden op “mute” gezet door het internet enkele weken lang plat te leggen. De Kerk registreerde 32.000 gevallen van intimidatie aan het stemhokje. De waarheid kwam ook uit de loop van een geweer: een nooit geziene machtsontplooiing in alle potentiële brandhaarden voorkwam elke mogelijkheid van contestatie.

De macht van het adresboekje tenslotte. De nieuwe internationale handelspartners van het Kabila-regime, China en Brazilië, zijn sowieso niet heel gereputeerd op het vlak van mensenrechten of democratie, kiezen voor continuïteit is kiezen voor een gevuld orderboek. In een latere fase was ook de rol van de buurlanden cruciaal in het al dan niet protesteren tegen de gang van zaken.

Meer dan een afwachtende houding en een aantal verwarrende signalen vanuit de organisatie van Zuidelijk-Afrikaanse staten waren genoeg om de erectorale waarheid overheid te houden tussen de aankondiging van de “voorlopige” resultaten en de bekendmaking van de “definitieve” winnaar.

La vérité des urnes

Aan de andere kant van het spectrum werd de “waarheid van de urnen” weliswaar met verve verdedigd. De kerk heeft haar lessen getrokken uit de verkiezingsronde van 2011 om een geheel onafhankelijk netwerk van observatoren op te zetten.

Drie onafhankelijke bronnen, drie onafhankelijke organisaties, en een eensluidende mening: Fayulu zou een eclatante, absolute meerderheid behalen

De New York University kon de resultaten afwegen tegen twee opiniepeilingen die ze enkele dagen voor de eigenlijke stembusslag mee opzette in samenwerking met een lokaal studiebureau, en een accuraat lek naar de Financial Times en naar Radio France International zorgde ervoor dat de resultaten in het bezit van de verkiezingscommissie naar buiten kwamen onafhankelijk van de officiële communicatie over die resultaten.

Drie onafhankelijke bronnen, drie onafhankelijke organisaties, en een eensluidende mening: Fayulu zou een eclatante, absolute meerderheid behalen, de kans dat zijn concurrentie het toch zou halen was statistisch onbestaande. Dit alles gebeurde ook in een klimaat van intimidatie en in een context zonder internationale waarnemers.

De waarde van machteloze waarheid

Het is waar, we mogen het niet vergeten, de waarheid van de spierballen heeft het op dit moment gehaald van de empirische waarheid. Maar ik ben het niet eens met Nadia Nsayi (De Morgen, 22 januari) dat dit betekent dat de democratie verloren heeft. Het loutere feit dat er ook een andere waarheid zichtbaar werd, zo onontkoombaar en door iedereen geweten, is immers historisch ongezien en moet daarom ook een grote bron van hoop zijn: deze keizer heeft geen kleren meer en staat daar bloot in al zijn mannelijkheid. Hiermee hebben de kerk, de media en de academische wereld hun bijgedrage tot het democratiseringsproces meer dan geleverd.

Misschien klinkt mijn mening hierover een beetje slapjes of naïef. Enerzijds: als er een échte waarheid is, waarom kan die dan niet haar rechten opeisen? Anderzijds: als zo’n echte waarheid niets betekent, waarom heeft het dan nog zin deze toch te willen brengen?

De enerzijdsvraag kunnen we beantwoorden met de verkiezingsuitslag: het bestaan van een alternatieve waarheid heeft het regime er wellicht toe genoopt om af te zien van het oorspronkelijke voorstel om zijn eigen poulain tot president te laten benoemen. De waarheid over de verkiezingsuitslag kan haar rechten misschien niet voor het volle pond opeisen, ze vraagt blijkbaar toch een zekere inschikkelijkheid van de machthebbers.

Het antwoord op de anderzijdsvraag is dat het opgeven van de zoektocht naar de ware verkiezingsuitslag een “zichzelf waarmakende fout” zou zijn. Althans de historicus E.P. Thompson noemt het zo, aan het einde van een boek waarin hij schrijft over de invoering van een “slechte wet” op woudstroperij, uitgevoerd door “slechte rechters” in het 18e eeuwse Engeland. Het boek staat vol met illustraties hoe deze wet een instrument is van de adellijke elite om de boeren uit het bos te houden. Maar tegelijkertijd is het ook een instrument dat de macht van deze adellijke elite zélf ook inperkt. Toegegeven, het is geen scherp instrument, maar het is vooral één van de enige instrumenten die de boeren ter beschikking hadden.

Dus waarom ontwapenen in het zicht van de macht? Waarom niet nagaan hoe precies de waarheid van de verkiezingen geproduceerd werd, en wat de mogelijkheden zijn, bij elke meander en volgende kronkel, om de macht te houden aan haar eigen ambities?

Democratiseren wordt teveel begrepen als een verhaal van verkiezingen en andere formaliteiten, maar het is eigenlijk een project dat steeds heruitgevonden moeten worden, het is een spel van springen duiken vallen en weer opstaan, een verhaal dat ook nooit af zal zijn. Met dank aan Kabila en de zijnen om ons die les nog eens in herinnering te brengen.