Hoe rationeel is de consument?

Een nogal suffige vrijheid

© Brecht Goris

Tijdens de recente conferentie van het World Economic Forum in Davos kwam de heer Donald Trump, een “very stable genius” die in bijberoep ook nog president van de VS is, zijn licht over de dingen laten schijnen. De heer Trump zegt altijd erg diepzinnige dingen, zoals dat hij een “big believer in the environment” is.

Ik weet eerlijk gezegd niet zo goed wat ik me daarbij moet voorstellen, geloven in het milieu. Je kunt bijvoorbeeld zeggen dat je gelooft dat er in januari meer regen valt op dinsdagen, maar zeggen dat je gelooft in regen, dat zit qua diepzinnigheid nog voorbij de snaartheorie denk ik. De heer Trump gelooft niet zo heel erg in de klimaatverandering, dat weten we. Het is overigens fijn dat – misschien wel door de klimaatverandering – een deel van zijn muur met Mexico onlangs is omvergewaaid.

Wie weleens naar de stroom klanken probeert te luisteren die de heer Trump regelmatig uitbraakt, hoort daarbij verhalen over alle krachten van het kwaad die proberen de grenzen van het beloofde land over te steken. De hel staat aan de poorten, dus die moeten we sluiten. Daarbij worden de nogal apocalyptische visioenen niet echt gespaard. Dat een deel van de wanhopige mensenmassa die probeert de VS binnen te komen klimaatmigranten zijn, willen we liever niet weten…

De heer Trump is bedreven in het omkeren van begrippen. Want volgens hem moeten we vooral niet meer luisteren naar de “prophets of doom”, klimaatactivisten en wetenschappers, want zij voorspellen de apocalyps. Maar wie is de werkelijke prophet of doom, dat vraag ik me weleens af.

Eerder op dezelfde dag in Davos was Greta Thunberg al aan het woord gekomen. Op een heel rustige wijze deed zij eigenlijk niet veel meer dan herhalen wat de wetenschap ondertussen weet over de versnellende klimaatverandering.

Klimaatverandering is vooral een rechtvaardigheidsprobleem.

Greta Thunberg beschreef in wezen gewoon de werkelijkheid, toen ze zei dat “our house is still on fire”. Als je je zou willen voorstellen hoe iets als de apocalyps eruit zou kunnen zien, dan moet je enkel even teruggaan naar die vreselijke beelden van de bosbranden in Australië. De heer Trump roept dat zijn beleid vooral de mensen met een laag inkomen ten goede komt. Als hij dat echt zou menen, zou hij onmiddellijk werk maken van een verplichte en algemeen beschikbare en betaalbare ziekteverzekering, dacht ik nog, maar dat is blijkbaar ook al des duivels, want zogenaamd ‘communistisch’.

De klimaatverandering zal evenwel ook in de VS de armsten en meest kwetsbaren het hardst treffen en terwijl zal de president met de wapperende handjes – net als sommige rechtse politici in Europa – zijn best doen om de aan gang zijnde klimaatverandering te framen als een migratiecrisis. Klimaatverandering is nochtans vooral een rechtvaardigheidsprobleem.

En dat bleek ook in Australië. Wie rijk genoeg is, kon zich een dure luchtzuiveringsinstallatie veroorloven. En wie dat niet was, moest vaststellen dat tot in de operatiekwartieren van de ziekenhuizen de gevaarlijke rook aanwezig was. Met de eerste adem kregen nieuwe baby’s al meteen de vieze rook binnen. Nieuwe mensen die in de wereld komen en gedoemd zijn om meteen ingeperkt te worden in hun vrijheid, de vrijheid die erin zou bestaan uitzicht te hebben op een waardig leven.

De heer Trump is er echter van overtuigd dat het beter dan ooit gaat met de VS en dat het ‘Amerikaanse model’ het lichtende voorbeeld voor de wereld is. Die mensen die, ondersteund door de wetenschap, ons erop wijzen dat er echt iets fout gaat met de wereld zijn ‘alarmisten’: “These alarmists always demand the same thing: absolute power to dominate, transform and control every aspect of our lives. We will never let radical socialists destroy our economy, wreck our country or eradicate our liberty.”

Vrijheid staat voor de ‘Amerikaanse’ manier van leven blijkbaar.

Vrijheid staat voor de ‘Amerikaanse’ manier van leven blijkbaar. Die weg leidt vandaag echter vooral tot wereldwijde ontwrichting via de klimaatverandering en zo tot minder levenskansen voor wie niet bij de rijke minderheid behoort. Het niet inperken van een bepaald soort vrijheid leidt in de werkelijke wereld tot het wel inperken van de vrijheid van heel velen, en dus eigenlijk tot een ‘eradication’ van wat werkelijke vrijheid zou moeten zijn.

Mijn …, mijn vrijheid, laten we het daar dan maar even over hebben. We maken het allemaal weleens mee. Je staat in de winkel aan de kassa aan te schuiven, en naast je staan een papa of mama en een kind. Het kind probeert op geheel professionele wijze de papa of mama ervan te overtuigen dat dat ene dingetje (dat zich toevallig net nabij de kassa bevindt) absoluut dringend moet gekocht worden want anders zal het levenslange diepzwarte totale verdriet onmiddellijk uitbreken.

De papa of mama is even professioneel in het afweren van die aanval en haalt meteen de hele zorgvuldig opgebouwde argumentatie van het kind onderuit. “Je hebt dat eigenlijk helemaal niet nodig en de redenen die je hier verzint waarom je net nu net dat ding zou moeten hebben slaan eerlijk gezegd nergens op.” Dat wordt dan nog wel in pedagogisch verantwoord taalgebruik verpakt, maar daar komt het ongeveer op neer.

Als kind dacht ik altijd dat volwassenen rationele wezens zijn, die voor alles wél goede redenen hebben, volwassenen eigenlijk. Ik weet nu dat ik me vergist heb, na het zien van een reclamefilmpje voor een SUV. In het filmpje zie je twee mensen met zo’n dikke grote auto rondrijden in een of ander exotisch land. Ze stoppen op plaats A, de man loopt naar binnen met zijn smartphone, komt terug en ze rijden verder. Ze stoppen op plaats B, hetzelfde scenario. Tot ze uiteindelijk ergens in een soort woestijn komen waar – geheel toevallig – enkele tenten staan. De man stapt uit, kijkt op zijn apparaatje en stelt vast dat er geen bereik is. YES! Dat was het doel.

Welke boodschap wil het bedrijf dat die auto produceert nu aan mij geven? Welk onweerlegbaar argument is er gegeven waarom ik dringend zo’n vreselijke SUV nodig zou hebben? Met een SUV kun je zo ver rijden dat je uiteindelijk geen bereik meer hebt met je telefoon. (Deze redenering ligt denk ik ook voorbij de snaartheorie.) Als je geen last wilt hebben van je telefoon, kun je die toch gewoon afzetten? Dan hoef je die stomme auto helemaal niet te kopen (terwijl je aan de kassa staat aan te schuiven). Maar dat is te simpel waarschijnlijk.

De manier waarop we onze economie organiseren zou erg rationeel zijn. De ideale wezens voor de klassieke economische theorie zijn rationele calculerende eenheden die zinvolle keuzes maken. Waarom willen we een SUV? Omdat we dan lekker hoog kunnen zitten. (Dat kun je in een bus ook, eigenlijk.) Omdat we ons dan veilig voelen. (Dat gaat dan wel ten koste van de veiligheid van anderen.) Omdat we ons dan dominant voelen op de weg. (Waren het niet de prophets of doom die dominant wilden zijn?)

Eigenlijk willen we dat gewoon omdat we er zin in hebben, en we hebben er zin in omdat zoveel anderen er ook zin in hebben. Er zijn geen objectieve rationele redenen waarom we nu ineens allemaal van die overgedimensioneerde bakken willen. En toch denken we dat we heel volwassen zijn.

Volgens de vrijheid van het Amerikaanse model mogen we in niets ingeperkt worden in onze keuzes als consument. Er zijn echter ook vervelende waarheden. In Europa daalde de voorbije jaren de CO2-uitstoot in verschillende sectoren, behalve in het transport, en dat komt door de SUV (EEA). Het Internationale Energieagentschap (IEA) bevestigt hetzelfde beeld in haar recente rapport.

Ik kan alleen maar vrij zijn als de keuzes die ik maak de vrijheid van anderen niet belemmeren.

Een SUV verbruikt 25% meer energie dan een andere auto uit het middensegment. Vandaag zijn vier op de tien nieuwe auto’s een SUV, tien jaar geleden waren dat er nog minder dan twee. En dat is wereldwijd zo. Er zijn geen rationale redenen voor, we willen gewoon graag zo’n grote auto omdat we gewoon graag zo’n grote auto willen. De vraag naar olie zal nog fors stijgen hierdoor, en dat doet de milieuwinst teniet die we zouden kunnen boeken door onder meer elektrische auto’s, zo stelt het IEA nog.

De zogenaamd rationele logica van de vrijheid van de consument draagt zo bij aan een uit de hand lopende klimaatverandering die de tegenstelling tussen rijk en arm nog fors zal vergroten. Ik vind dat nog altijd een heel raar en triest idee van wat vrijheid zou moeten en kunnen zijn. Ik kan denk ik alleen maar vrij zijn als de keuzes die ik maak de vrijheid van anderen niet belemmeren.

En dezelfde redenering geldt voor een hele maatschappij. Een maatschappij die garandeert dat alle burgers waardig kunnen leven, die ervoor zorgt dat die garantie ook geldt voor wie nog moet geboren worden en die de eigen welvaart niet opbouwt ten nadele van mensen die elders ter wereld wonen, heeft geen hoge muren nodig om het eigen beloofde land te beschermen tegen de zogenaamde krachten van het kwaad.

Ik hoop dat onze vrijheid erin bestaat dat we niet gedoemd zijn tot de onvrijheid van de consument die aan de kassa niet kan weerstaan aan de glimmende reclame. Misschien moeten we in onze ideeën over vrijheid dan ook een beetje meer gaan denken als een burger. Anders is de vrijheid die we nastreven wel erg suffig…

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

  • Beleidsmedewerker Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling

    Jan Mertens woont in Leuven, werkt voor de Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling, en is onder meer ook actief in de denktank Oikos.

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.