Pandemie versus mensenrechten

De meeste maatregelen die tijdens een noodtoestand getroffen werden, blijken decennia later gewoon nog altijd van kracht. Dus dan kunnen we er maar beter ineens verzinnen waar we achteraf geen spijt van krijgen, schrijft Bert Gabriels in zijn maandelijkse column.

In mei 2007 kwam mijnheer Speaker uit de Verenigde Staten de Europese Unie binnen via Parijs. Hij trouwde in Rome, ging op huwlijksreis in Griekenland, vertrok weer vanuit Praag naar Montreal, en reed vandaar met de auto weer riching Verenigde Staten. Wij weten dat, omdat mijnheer Speaker geseind stond als drager van een uitzonderlijke besmettelijke vorm van tuberculose, en destijds alle kranten vol stonden van zijn whereabouts. Alle medereizigers werden getraceerd, en het voorval gaf aanleiding tot nieuwe regelgeving.

Achteraf bleek de diagnose niet helemaal te kloppen, en is de arme man voor niks die maand even wereldberoemd geweest. Hij had een andere, minder gevaarlijke vorm van tuberculose, en de jaren nadien waarschijnlijk ook wel een lichte paranoïa. Het is een voorbeeld van hoe het doorspelen van data in geval van een vermeende noodsituatie, een inbreuk kan vormen op de rechten van het individu. Mijnheer Speaker had het recht om niet met zijn huwelijksreis in alle kranten tereht te komen van alle landen waar hij langs was geweest. Zijn recht op privacy is behoorlijk geschonden, en het was nergens voor nodig.

Het is een voorbeeld hoe maatregelen tegen besmetting de rechten van een individu kunnen schenden, en uiteraard weer helemaal actueel. Daarom stelde Kati Verstrepen van de Liga voor Mensenrechten in een opinie op VRT-nws verwonderd vast dat er bij de groep experten voor de exit strategie geen enkele expert mensenrechten aan tafel zit. Het is misschien geen grote verrassing, maar toch opmerkelijk als je bedenkt dat veel plannen (razzia’s in privéwoning, recht op een buitenverblijf, een gsm-app die alle contacten bijhoudt en doorgeeft,…) net tot hevig debat leiden omwille van die mensenrechten.

Nu wil het toeval dat de Liga me deze week ook contacteerde met de vraag of ik een boodschap online wilde zetten, als antwoord op de vraag wat voor mij persoonlijk in deze tijden het belang is van de rechten van de mens. Ik kan jullie bij deze verklappen dat ik geen idee heb. Ik ben een fan van de mensenrechten, heb er vroeger als jurist vaak beroep op gedaan en kan oprecht blij worden van een boek als On Liberty van John Stuart Mill, maar om nu één concreet voorbeeld te geven waarom de mensenrechten ons gaan helpen in de aanpak van COVID-19? Ik vind het geen makkelijke vraag.

Traditioneel wordt een noodsituatie gezien als een moment waarop de grondrechten juist even opzij gezet kunnen worden. Anderzijds zijn de rechten van de mens de enige reden waarom we het hele zootje proberen te redden. Het idee van social distancing heeft geen enkele zin, als het recht op leven van alle betrokkenen er uiteindelijk niet op verbetert.

Er is best al wat regelgeving voorhanden hiervoor. Besluit 1082/2013 bijvoorbeeld is onze Europese regeling voor medische noodsituaties, waarbij de Europese Commissie er onder andere voor kan zorgen dat een vaccin of geneesmiddel veel sneller toegelaten wordt dan anders, en die ook de mogelijkheid biedt om voor alle lidstaten gezamenlijk medische spullen aan te kopen. Die laatste optie gaan we nog eens moeten rondmailen.

De meeste maatregelen die “in nood” getroffen werden, blijken decennia later gewoon nog altijd van kracht. Dus dan kunnen we maar beter ineens iets verzinnen waar we achteraf geen spijt van krijgen.

Het besluit geeft een grote vrijheid aan de overheid, maar vergroot daardoor wel de kans op fouten. Pandemrix, het vaccin tegen de Mexicaanse griep, ging samen met een verhoogd risico op narcolepsie, en werd zo op de lange termijn een argument voor de antivaxers. Het Europees hof voor de rechten van de mens liet dan ook herhaaldelijk weten dat de overheid in medische noodsituaties effectief vrijgesteld is om alle betrokkenen te horen of alle info te verzamelen, maar alleen als het niet anders kan. Dat maakt dat elke seconde die er nog is om het noodbeleid toch nog te toetsen aan de mensenrechten, gebruikt moet worden om dat te doen. Het is dus aan de burgers en aan de organisaties die de burgerrechten beschermen om van die ene seconde gebruik te maken om superefficiënte voorstellen te doen.

De situatie is dus dit: we hebben niet de luxe om lang te palaveren over onze rechten, maar de overheid heeft niet de luxe om ze opzij te schuiven. Karin Loevy houdt in Emergencies and Public Law een pleidooi om het jurdische concept van de noodtoestand helemaal niet te zien als een tijdelijke opschorting van rechten, maar als een aanleiding om op langere termijn een aantal rechtsfiguren aan te passen en klaar te maken voor de toekomst. Dat strookt ook wel beter met de werkelijkheid. De meeste maatregelen die “in nood” getroffen werden, blijken decennia later gewoon nog altijd van kracht. Dus dan kunnen we maar beter ineens iets verzinnen waar we achteraf geen spijt van krijgen.

Ik vrees dus dat ik toch maar een webcamfilmpje zal opnemen waarin ik oubollig ga pleiten voor de mensenrechtentoets bij alle volmachtenwetten die in de steigers staan. Maar wel met superefficiënte constructieve ideeën, die de experten niet te veel van hun tijd in beslag nemen. Dat vereist waarschijnlijk eerst wat experimenten.

Ons recht op gezin en familie bijvoorbeeld garandeert dat we onze ouders mogen blijven zien, ook al liet Ursula Von der Leyen net weten dats ze tot het einde van dit jaar eigenlijk afgezonderd moeten blijven. Dat betekent dat we in woon-zorgcentra, maar mogelijk ook in buurthuizen of thuis, ruimtes moeten inrichten waar dat bezoek kan plaatsvinden voor wie er recht op heeft. Geef ons het recht die dingen te creëren.

Als iedereen met wat ideeën komt, zal er wel wat rommel tussen zitten, en zal er allicht ook wel eens iets mis gaan. Maar het zal ons in ieder geval slimmer maken dan het louter uitvoeren van noodmaatregelen waarbij de individuele rechten even als luxe tussen haakjes worden gezet.