Waarom hechten zoveel mensen geloof aan complottheorieën?

Deze stad wordt al niet gekenmerkt door gezagsgetrouwheid. Decennia vaak schabouwelijk bestuur zorgde voor een milde anarchie waarvan het welig tierende dubbel parkeren maar een van de vele bewijzen is.
Ook ik ben niet ongehavend uit niveau vier gekomen. Ik werd voor het eerst in mijn leven volledig overspoeld door een totaal wantrouwen tegen de instellingen.

Het dichtste dat ik eerder ooit bij dit gevoel kwam, was in de zomer van 1995. Marc Dutroux is nog geen household name, de Twin Towers staan er nog. Ik heb net de middelbare school achter mij gelaten en werk de zomer door om geld te verdienen voor dat nieuwe onbekende hoofdstuk in mijn leven waaraan ik zou gaan beginnen.

Ik heb een job gevonden in een veevoederfabriek. Nooit heb ik harder gewerkt dan daar. ’s Avonds kom ik van kop tot teen bestoft thuis, plof me in de zetel. De hele zomer lang wordt elke dag één aflevering van The X-files uitgezonden. Ik ben verslaafd aan Sculder en Mully en hun voortdurende zoektocht naar de “truth” die “out there” is.

De combinatie van mijn eigen teenage angst, een vermoeidheid die nieuw voor me is en de dagelijkse dosis van deze science-fiction mysteries zorgt ervoor dat ik lichtjes paranoïde aan de andere kant van de zomer beland. De serie X-files werd ook in de Verenigde Staten bekritiseerd omdat ze de, al grote achterdocht tegenover de overheid, alleen maar aanwakkerde. Ik hield er vooral een haat -liefde- verhouding voor complottheorieën aan over.

In mijn universiteitsjaren in Leuven loop ik zo wel eens vaker Mark Peeters tegen het lijf. Hij is u misschien beter bekend als de Maanman of de “Droge Foef”-man omdat hij middels een bord dat hij meedraagt, of de brochures die hij verspreidt, zijn boodschap onvermoeid uitdraagt: de maanlanding is een leugen en de pil maakt vrouwen frigide.

Ik breng vanaf dan ook regelmatig tijd door in het Midden-Oosten, een ook daar zijn ze niet vies zijn van wat conspiracy. De vele verhalen waarin de CIA en de Mossad een hoofdrol spelen, komen allemaal samen in de grootste samenzwering na de Tweede Wereldoorlog: 9/11.

Illuminati en de Nieuwe Wereld Orde

Nergens zie ik zoveel samenzweringstheorieën passeren als in mijn huidige job, omringd door Brusselse jongeren.

Maar nergens zie ik zoveel samenzweringstheorieën passeren als in mijn huidige job, omringd door Brusselse jongeren. ‘Illuminati en de Nieuwe Wereld Orde’ kende ik van de boeken van Dan Brown en Lara Croft. Ik lachte toen iemand er de eerste keer over begon. Maar ik stelde steeds vaker vast hoe diep het geloof in deze samenzwering zit en hoe gretig filmpjes die in twaalf minuten de wereld verklaren, worden gedeeld.

Het zijn niet onmiddellijk de sites over Nibiru ( een verzwegen planeet), of de Chem Trails (de rooksporen van vliegtuigen zouden dienen om ons collectief chemisch te manipuleren). Voor elk gevoel van onbehagen, is er een theorie.

Steeds vaker gaan zo’n filmpjes over voorvallen waar zij zichzelf mee kunnen identificeren. In 2012 werden een aantal aanslagen gepleegd door Mohamed Merah. Die kan in elk geval niet meer bekennen dat hij het heeft gedaan, noch uitleggen waarom, want hij sterft bij de inval in zijn appartement.

In de maanden na zijn dood worden feiten gemeld van oude straatvrienden van Merah die hem als een held vereren omdat ze eerder geloof hechten aan een complot (dat Sarkozy weer in het zadel zou moeten helpen) dan aan het feit dat iemand van “hen” zoiets zou kunnen ondernemen.

Mehdi Nemmouche, die een wapen trok in het Brusselse Joods Museum, idem. Vooral het feit dat hij door een toevallige douanecontrole tegen de lamp loopt, doet wenkbrauwen fronsen.

De dag na de aanslagen in Charlie Hebdo zie ik al filmpje circuleren die de beelden “analyseren” en duidelijk moeten aantonen dat het hier “opgezet spel” betreft.

Wie een namiddag heeft te vullen moet maar eens “False Flag” googelen en voor je het weet ben je een aantal uren verder.

Elke uiteenzetting over een bepaald complot, appelleert aan hun intellectuele honger.

Waarom vinden ze zoveel afnemers? De aanhangers van deze theorieën kan je niet zomaar wegzetten als alu-hoedjes (mensen die een hoofddeksel van aluminiumpapier dragen om een soort kooi van Faraday te vormen om te voorkomen dat hun gedachten worden gelezen, of hun hersenen blootgesteld worden aan straling). Het gaat meestal om slimme mensen die zich betrokken voelen bij wat er in de wereld gebeurt.

Het is de optelsom van wantrouwen tegenover de instellingen waarin zij zich niet vertegenwoordigd zien en een drang om een steeds complexere wereld te begrijpen. Ik zie vooral mensen die erg intelligent zijn maar die niet de kans hebben gekregen om lang te studeren. Elke uiteenzetting over een bepaald complot, appelleert aan hun intellectuele honger.

In een complottheorie klopt alles. En er zijn steeds meer elementen die de believer versterken in zijn positie en zijn wantrouwen tegenover alles wat mainstream is. Die maakt dat ze er eerder van dromen om zich in te lijven bij Anonymous dan bij het Belgisch leger.

Als jeugdwerker vind ik het niet gemakkelijk om deze theorieën te counteren. Een samenhangend tegendiscours krijg ik erg moeilijk ontwikkeld. Ik vind in deze tijden van informatie overload weinig gezagsargumenten. Er zijn een aantal websites die hoaxen trachten te weerleggen, maar die zien er soms nog belabberder uit dan wat de Nibiru-believers in elkaar hebben geflanst.

Ik wil niet geloven in het complot. Ik ken genoeg mensen die werken in grote instellingen om er mij van te vergewissen dat er geen groot masterplan schuilt achter al het kwaad in de wereld. Idem voor het goede. Ik denk dat de geschiedenis eerder aan elkaar hangt van toevalligheden en banale voorvallen. Dat is verontrustend en geruststellend tegelijkertijd.

Het geloof in de samenzwering, gaat over basic trust en het gebrek eraan. En laat net ook mijn basic trust een stevige deuk hebben gekregen. Ik wil geloven dat de mensen die verantwoordelijkheid dragen in dit land het beste met me voorhebben. Ik wil graag dat jongeren hun spreekwoordelijke alu-hoedje afzetten. Ik tracht hen weg te laten kijken van het complot maar te wijzen op de bewijzen van mijn eigen theorie: dat het in vele gevallen eerder gaat om amateurisme en plat politiek opportunisme. Daar vind ik wel voldoende bewijslast voor.

Of zoals een dertienjarige me zei, toen ik hem de deur opende op de derde dag van niveau vier en wij samen keken naar de uitgestorven Vaartstraat, die anders bruist van het leven: ‘c’est du n’importe quoi!’