Pleitbezorgster van Mapuchebevolking wil inclusief politiek verhaal
Activiste en taalkundige Elisa Loncón Antileo: ‘Chili heeft een paradigmashift nodig’
Elisa Loncón Antileo strijdt al decennialang voor de rechten van het Mapuchevolk. Eerder dit jaar won de activiste en taalkundige de Coppieters Award voor Democratie. Met die prijs erkent de organisatie haar buitengewone bijdrage voor democratische en culturele rechten in Loncóns moederland Chili.
Zonder veel kabaal verschijnt Elisa Loncón Antileo ten tonele. Op het eerste gezicht is het een frêle verschijning die eind maart, in een statig pand op de Brusselse Grote Markt, de Coppieters Award voor Democratie in ontvangst neemt. Maar vergis je niet: dit is een vrouw voor de geschiedenisboeken.
Loncón is een gerespecteerd taalkundige en strijdt al decennialang voor de rechten van haar volk, de Mapuche. Als voorzitster van de Grondwetgevende Vergadering stond ze in 2021 aan het hoofd van een ongezien democratisch experiment. Chili – nog steeds met handen en voeten gebonden aan een grondwet uit de tijd van dictator Augusto Pinochet (1973-1990) – zou herrijzen uit de as van de dictatuur.
Het was een hoopgevend moment: voor het eerst in de Chileense geschiedenis zaten vrouwen en inheemse vertegenwoordigers mee aan tafel om het sociale contract van het land te herschrijven.
Loncóns opdracht was niet min. De Chileense grondwet, opgesteld onder het toezicht van de zogeheten Chicago Boys, had van Chili een laboratorium van het neoliberalisme gemaakt. In recordtempo privatiseerde de dictatuur van Pinochet zowat alles: ’s lands industrie, maar ook het onderwijs, de gezondheidszorg en het pensioenstelsel. Het resultaat is dat Chili tot op vandaag een van de meest ongelijke landen ter wereld is.
Vooral de Mapuche, de grootste inheemse bevolkingsgroep van het land, dragen nog steeds de littekens van de koloniale geschiedenis. Drie eeuwen lang wisten ze de koloniale bezetting af te houden. Maar aan het einde van de 19de eeuw namen Chileense en Argentijnse legers hun gebieden alsnog met geweld in. Wat officieel hun ‘pacificatie’ werd genoemd, betekende in de praktijk de totale marginalisering van een volk.
Massaal pikten witte Chilenen de vruchtbare valleien in. De Mapuche, die grotendeels afhingen van landbouw, bleven over met de rotsige periferie. De staatsgreep waarmee Pinochet in 1973 de democratisch verkozen Salvador Allende verjoeg, zou die uitsluiting alleen maar verscherpen.
Tegen die achtergrond betekent de herschrijving van de grondwet méér dan een juridische oefening. Het was een poging tot herstel. Toch bleek het pad naar verandering hobbelig: in september 2022 werd Loncóns voorstel verworpen via een referendum. Een tweede versie, opgesteld door een conservatiever comité, strandde eveneens, in december 2023. President Gabriel Boric liet daarna weten geen nieuwe pogingen te willen ondernemen.
Ondanks die tegenslag blijft Elisa Loncón Antileo een internationaal symbool van democratische vernieuwing en culturele waardigheid.
Aan wie draagt u de Coppieters Award op?
Elisa Loncón Antileo: ‘Ik draag deze prijs op aan de vrouwen die hun leven hebben gewijd aan het bewaren van de taal en de medicinale kennis van de Mapuche. Specifiek denk ik aan de machi’s Juana Santander en Rosa Coñueman. Machi’s zijn de ceremoniële leiders van de Mapuche.’
‘Deze twee vrouwen waren van groot belang bij de dekolonisatie, de creatie van de Mapuche-vlag en het herstel van de traditionele organisatiestructuur van de Mapuche. Beiden zijn helaas overleden, maar het is nu onze taak om hun namen te eren. Want als wij, Mapuche, het niet doen, zal niemand het doen.’
De Coppieters Foundation kent prijzen toe aan mensen die vechten voor de democratie. Kunt u uitleggen hoe uw werk als taalkundige en activiste daarin past?
Elisa Loncón Antileo: ‘Zoals u weet, was ik voorzitster van de Grondwetgevende Conventie. Die streefde naar een wijziging van de onder Pinochet opgestelde grondwet. De Conventie pleitte ook voor een tweetalige staat met meerdere nationaliteiten en met sociale rechten én rechten voor Moeder Natuur. Dat was een droom van onze voorouders, die een lange geschiedenis hebben in de verdediging van onze rechten. Maar ook in het voeren van een dialoog met de staat en zelfs met de kolonisten.’
Wie bedoelt u dan precies met ‘kolonisten’?
Elisa Loncón Antileo: ‘In de eerste plaats natuurlijk de Spanjaarden die in de koloniale periode arriveerden. Ze begonnen onze landen te bezetten voor eigen gebruik en zetten dat proces in de loop der eeuwen voort. Uiteindelijk is daar de Chileense staat uit voortgekomen. Die is dus niet opgericht op basis van de wetgeving van de oorspronkelijke volkeren die het gebied bewoonden. Integendeel, ze is sterk beïnvloed door het Romeinse recht en het westerse beeld van democratie.’
‘De democratie zal niet compleet zijn totdat onze rechten zijn opgenomen in de grondwet. Als we niet deel uitmaken van de besluitvorming binnen democratische instellingen, zoals parlementen, zal het moeilijk zijn om onze territoriale, taalkundige, onderwijs- en culturele rechten te herstellen.’
De strijd van de Mapuche gaat over méér dan over toegang tot land?
Elisa Loncón Antileo: ‘Dat klopt. We verdedigen ook het hele gedachtekader van de Mapuche. Daarbij gaat het om de strijd voor de rechten van Moeder Aarde, de bestrijding van epistemisch geweld, taalkundig geweld en racisme. Louter beschikken over het land is niet voldoende. Zonder een mentaliteitswijziging zal ons land uitgebuit blijven. Want dat is wat de gekoloniseerde samenleving oplegt. Het land zal opnieuw worden vernietigd als we niet in harmonie met de natuur leven.’
‘Onze natie en onze traditionele autoriteiten moeten worden erkend. Alleen zo kunnen we actief deelnemen aan de democratie en de toekomst van onze families, gemeenschappen en gebieden bepalen.’
Hoe schat u het huidige politieke landschap in? President Gabriel Boric sprak zich meermaals in positieve zin uit over inheemse rechten.
Elisa Loncón Antileo: ‘Boric heeft zich vooral aan het begin van zijn ambtsperiode vrij sterk uitgesproken over inheemse rechten. Maar het Chileense parlement heeft een rechtse meerderheid. Nadat de Chilenen zich hadden uitgesproken tégen de nieuwe grondwet in het referendum van 2022, gingen politieke actoren, inclusief progressieven, in gesprek met de rechtse meerderheid. Ze schoven de eisen van de inheemse volkeren terzijde.’
Beschouwt u dat als verraad?
Elisa Loncón Antileo: ‘Ik zou het geen verraad noemen. Het is eerder te wijten aan de onvolmaakte aard van het democratische bestel. Wat ik bedoel: de meerderheid kan kleinere groepen zoals wij overschaduwen. Als minderheid hebben we politieke invloed nodig, maar de huidige democratie staat dat niet toe.’
Zonder een paradigmaverschuiving blijft het bij wat gerommel in de marge.
Elisa Loncón Antileo: ‘Precies. Chili heeft een uitgesproken neoliberaal economisch profiel. Daarin komen de rechten van inheemse volkeren of die van de natuur simpelweg niet aan bod. We hebben een nieuwe richting nodig, nieuwe economische modellen die Moeder Aarde niet vernietigen en ons niet tegen elkaar opzetten. Het concept ‘taal’ is cruciaal in deze inspanning.’
De verbeelding van de taal
Waarom neemt taal zo’n centrale plaats in in uw denken?
Elisa Loncón Antileo: ‘Taal beschrijft en verbeeldt de wereld. Neem bijvoorbeeld de Mapuche-filosofie: Admapu. Die drukt uit wat het goede leven is, wat respect voor anderen en voor Moeder Aarde concreet inhoudt. Ze is gecodeerd door middel van taal. Daarom is het belangrijk dat taalkundige rechten worden gerespecteerd.’
In Chili, maar eigenlijk overal in de wereld, zien we nochtans hatespeech toenemen. Hoe kunnen we die bestrijden?
Elisa Loncón Antileo: ‘We moeten liefde en respect voor anderen vooropstellen. Haat is de ontkenning daarvan. Als we anderen zien als wezens met bestaansrecht, zullen we ze ook kennen, liefhebben en respecteren.’
Geldt dat ook voor de machtige Chileense families die de politieke en economische macht uitoefenen? Hoe kunnen we de machthebbers overtuigen om de aarde te voelen en haar belang te begrijpen?
Elisa Loncón Antileo: ‘Het is een bovenklasse die de menselijke ellende en milieuverwoesting op hun beurt hebben geërfd van hun grootouders. Dat heeft met toekomst of ontwikkeling niets te maken. Hun kleinkinderen zullen geen schone lucht om in te ademen hebben of rivieren om te bevissen. Ze werken onverzadigbare exploitatie in de hand, aangedreven door de liefde voor geld en het neoliberale kapitalistische model. Dat heeft geleid tot armoede, drugshandel, diefstal en geweld.’
‘Het huidige model draagt niet bij aan de toekomst van de mensheid. We hebben dus een andere filosofie nodig; liefde, vrede, voedsel en water – het meest basale. Sociale bewegingen, feministische bewegingen, inheemse bewegingen en progressieven moeten daarbij het voortouw nemen. Het discours van inheemse volkeren is een rijkdom aan kennis.’
Het blijft verrassend dat veel mensen consequent tégen hun eigen belang in stemmen, zo bleek ook weer in Chili. 62% stemde er tégen de vervanging van de grondwet die nog uit de tijd van de dictatuur stamt. Het is net die grondwet die het neoliberalisme verankerde en van Chili een van de meest ongelijke landen ter wereld maakte. Hoe komt dat, denkt u?
Elisa Loncón Antileo: ‘Alle vergaderingen van de Grondwetgevende Conventie waren toegankelijk voor journalisten. De discussies die we voerden waren transparant. Journalisten mochten binnen zonder restricties. Maar in Chili is het medialandschap, net als de rest van de economie, in private handen. De twee bedrijven die de Chileense media domineren hebben de informatie gemanipuleerd met leugens en desinformatie. Ze wakkerden angstgevoelens aan. En angst beschadigt de democratie.’
Heeft u hoop voor de toekomst, of is uw perspectief veranderd sinds uw voorzitterschap?
Elisa Loncón Antileo: ‘Ik heb hoop. Ik werk in het onderwijs en geef mee vorm aan generaties jongeren. De crisis in Latijns-Amerika – oorlog, drugshandel en vernietiging – heeft een verschuiving nodig, gericht op het herstellen van de rechten van wie door de geschiedenis heen zijn opgeofferd: vrouwen, minderheden, noem maar op.’
‘Ik voel dat er begrip groeit in de wereld. In Chili maken inheemse volkeren 10% van de bevolking uit; en toch stemden 38% vóór de nieuwe grondwet. Dat is vooruitgang. Maar we moeten harder werken. We moeten gemeenschappelijk verhaal schrijven waarin iedereen wordt meegenomen.’
Vindt u dat jonge Mapuche-mensen verbonden zijn met hun traditionele cultuur?
Elisa Loncón Antileo: ‘Niet helemaal, omdat er geen sterke inheemse instituties zijn die deze jongeren opleiden. Onderwijs is cruciaal, en het gebrek aan kwaliteitsvol openbaar onderwijs ondermijnt reflectie en kennis.’
‘Toch boeken we vooruitgang. Door deel te nemen aan het politieke debat, bevorderen we bijvoorbeeld het gebruik van onze taal, het Mapudungún, en bespreken we onze rechten. Dat zorgt voor bewustzijn. De democratie die we nodig hebben, zal inclusief zijn en niet gedicteerd door koloniale, Eurocentrische en patriarchale filosofieën.’
Zijn er voorbeelden in andere landen waar significante vooruitgang is geboekt?
Elisa Loncón Antileo: ‘Ja. Bolivia had met Evo Morales een inheemse president. En hoewel dat land vandaag veel conflicten kent, boekte Morales wel vooruitgang als het over inheemse rechten gaat. Ook Argentinië kende een interessante vooruitgang op het gebied van openbare rechten en vrouwenrechten. In Nieuw-Zeeland oefenen de Maori hun rechten uit via verdragen die gerespecteerd worden. Dat in tegenstelling tot de Mapuche: ook wij hebben verdragen getekend, maar die worden niet gerespecteerd.’
Lees meer over inheemse rechten
Word proMO*
Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.
Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.
Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.
Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.
Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief
Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.
Per maand
€4,60
Betaal maandelijks via domiciliëring.
Meest gekozen
Per jaar
€60
Betaal jaarlijks via domiciliëring.
Voor één jaar
€65
Betaal voor één jaar.
Ben je al proMO*
Log dan hier in