Ai Weiwei: ‘Ik denk dat het Westen in veel opzichten heimelijk autoritair is’

De een vindt hem een relschopper, de ander een genie: het Chinese fenomeen Ai Weiwei is een man die van vele markten thuis is. Kunstenaar, cineast, activist, maar bovenal een onverschrokken luis in de pels. ‘Als je het in China niet eens bent met iemand, ben je al subversief.’

Ai Weiwei zucht en kijkt geërgerd. ‘Het Westen dat China probeert te begrijpen, is als een voetballer die probeert te begrijpen hoe je moet schaken’, zegt hij. ‘Het is een heel ander soort systeem. Je hebt te veel vertrouwen in je eigen ideologie of in het type taal dat je gebruikt, maar je begrijpt de situatie niet.’

‘De cultuur, en zelfs de zogenaamde vrije media, worden in het Westen gedomineerd door grote bedrijven.’

Ik heb de 64-jarige Chinese banneling (en vrijwel zeker ‘s werelds beroemdste levende kunstenaar) zojuist gevraagd naar tennisspeelster Peng Shuai.

In november onthulde zij op de socialemediasite Weibo haar affaire met de voormalige vicepremier van China, Zhang Gaoli. Ze suggereerde dat ze onder druk was gezet om seks met hem te hebben. Peng verdween vervolgens van de radar en trok twee weken later in een interview haar beweringen in.

‘Ze is geen slachtoffer van MeToo, het Westen vergist zich’, zegt Ai voorzichtig. ‘Iedereen in China weet dat je als sporter of artiest altijd iemand met een hogere politieke positie moet proberen te vinden om jezelf te beschermen, een soort paraplu.’ Bij Peng was dat een man die zo machtig was dat hij bijna onaantastbaar was.

Voor Ai is het duidelijk dat de twee minnaars waren, dat hun affaire er een met wederzijdse goedkeuring was en dat de privégevoelens die Pent uitte in de oorspronkelijke Weibo-post later door de Partij werden “opgeschoond” in het belang van Peng. Hij zegt dat het Westen niet begrijpt dat ‘er in China geen privacy of individuele wil is. Alles is van de Partij, je bent eigendom van de Partij.’

Hij geeft aan dat mensen zich eigenlijk het best eens in Pengs schoenen zouden moeten plaatsen. ‘Wat wil je dan? Alles kwijtraken, je familie en vrienden, je carrière, en alleen maar ruziën over iets wat eigenlijk geen seksueel aanstootgevende handeling is?’

Doorn in het oog

Ai bracht net op de dag van de Weibo-post van Peng een opmerkelijk gedenkschrift uit, 1000 Years of Joys and Sorrows. Hij opent volgende maand een solotentoonstelling in Kettle’s Yard in Cambridge, de stad waar hij van 2019 tot 2020 woonde met zijn partner, cineaste Wang Fen.

Hun zoon, Lao, is bijna dertien en gaat daar nog altijd naar school. Hij is volgens Ai ‘al een echte Cambridge-jongen’, iemand die niet verlegen is om zijn uitgesproken vader advies te geven. ‘Hij zegt me gewoon: “Hou je mond!”’

Ai is inmiddels verhuisd naar een landgoed buiten Lissabon, maar is duidelijk niet van plan het advies van zijn zoon te volgen. Het schrijven van zijn boek kostte hem tien jaar tijd en 800.000 woorden. Het vertelt zijn eigen levensverhaal naast dat van zijn vader, Ai Qing, een gevierd dichter die Mao Zedong persoonlijk kende.

Toen Mao’s Culturele Revolutie zich in 1967 tegen intellectuelen en kunstenaars keerde, werd Ai Qing naar een werkkamp in klein-Siberië gestuurd om zijn “rechtse denkbeelden” te corrigeren. Hij vond dat schrijvers creatieve vrijheid moesten hebben.

Ai woonde daar samen met hem, van zijn tien tot zijn vijftien jaar. Het grootste deel van die tijd was hun woning niet meer dan een overdekt gat in de aarde. Zijn vader werd mishandeld tijdens publieke aanklachten of bevroren uitwerpselen moest schoonmaken in de latrines van het kamp. Het is niet moeilijk om de weg uit te stippelen van het kind dat op die momenten toekeek naar de man die later zo’n doorn in het oog van de Chinese regering zou worden.

Politie-inval

Ai’s Citizens’ Investigation was bijvoorbeeld zijn poging om de namen op te schrijven van alle kinderen die omkwamen toen veel slordig gebouwde schoolgebouwen instortten tijdens de aardbeving in Sichuan in 2008. ‘Als je gewoon je mond had gehouden, zouden de ouders het al vergeten zijn’, zeiden bestuurders tegen hem.

Met de hulp van honderd vrijwilligers stelde hij een lijst samen van de slachtoffers, met 5219 bevestigde namen. Ai denkt dat het uiteindelijke dodental op 5.335 ligt. De lijst vormde de basis vormde voor het werk Straight. De imposante vloersculptuur van 90 ton is gemaakt van gemangelde stalen staven die uit de ruïnes werden gehaald en met de hand werden rechtgezet.

Het kunstwerk werd in 2015 tentoongesteld in de Royal Academy of Arts in Londen, samen met de volledige lijst van namen. Het project wekte zoveel woede op bij de Chinese autoriteiten dat Ai in 2009 onder 24-uursbewaking werd geplaatst.

Tijdens een politie-inval in zijn hotelkamer dat jaar werd hij geslagen met een knuppel en kreeg hij een schedelbloeding, waardoor een operatie nodig was (hij maakte later overigens een kunstwerk van de hersenscan). Dat was slechts één jaar nadat de wereld vol bewondering had gekeken naar China en het magische Vogelneststadion (dat Ai had ontworpen voor de Olympische Spelen in Beijing).

In 2011 werd Ai 81 dagen zonder aanklacht vastgehouden en dagelijks ondervraagd. Hij moest zelfs toestemming vragen aan de bewakers om het toilet door te spoelen.

Op datzelfde moment was zijn gigantische en prachtige installatie Sunflower Seeds nog te bewonderen in het Tate Modern in Londen. Het bestond uit een tapijt van 102,5 miljoen keramische zaden, met de hand beschilderd door 1600 ambachtslieden. Het werk vertegenwoordigde het begrip van de kunstenaar voor zijn vaderland: in het China van Mao symboliseerden zonnebloemen vaak het volk op propagandaposters. Maar net zo goed bevatte het de spirituele troost van de donkere dagen, toen een handvol zonnebloempitten in zijn zak het enige was dat tussen de jonge Weiwei en honger stond.

Kijkt hij dan nooit teleurgesteld terug op het feit dat de bezoekers van het Tate Modern niet over de zaden mochten lopen, nadat was ontdekt dat ze fijn kiezelstof vrijgaven?

‘Nee, omdat ik vind dat het werk aan de werkelijkheid moet worden getoetst, zodat het niet alleen mijn verbeelding of fantasie is’, zegt hij. ‘En omdat het werk niet kan worden herhaald, je kan nooit twee keer tegelijk een rivier oversteken. Dat is het verleden.’

Vrijheid van de twijfel

De nieuwe tentoonstelling van Ai Weiwei, The Liberty of Doubt, gaat over de vrijheid die het Westen, in tegenstelling tot China en andere autoritaire regimes, heeft ‘om de waarheid en het gezag in twijfel te trekken. Om twijfel te uiten en te streven naar transparantie in politieke aangelegenheden.’

Niet dat hij helemaal overtuigd is van onze versie van vrijheid. ‘Ik denk dat het Westen in veel opzichten heimelijk autoritair is,’ zegt hij, ‘de cultuur, en zelfs de zogenaamde vrije media, worden gedomineerd door grote bedrijven.’

Als het over de vrijheid van meningsuiting gaat, voegt hij toe dat de uitlevering van Julian Assange aan de Verenigde Staten aantoont dat die een schijnvertoning is. Assange werd ervan werd beschuldigd dat hij een platform had om materiaal te publiceren, waarvan de Amerikaanse regering niet wilde dat het werd vrijgegeven – ‘iets wat elke journalist zou moeten doen’.

‘Zelfs de zogenaamde vrije media in het Westen, worden gedomineerd door grote bedrijven.’

Hij vergelijkt de 175 jaar lange gevangenisstraf die Assange nu boven het hoofd hangt met het Verenigd Koninkrijk dat zich neerlegt bij “moord”. ‘Als we individuen niet verdedigen, of de zaken die veroorzaakt zijn door de vrijheid van meningsuiting, waar hebben we het dan over? Het is belachelijk.’

Ai gelooft in een zuivere vorm van vrije meningsuiting die zich uitstrekt tot de sociale media. ‘Ik vind dat niemand, als het op een openbaar platform is, moet beslissen of een taal of een idee moet worden gecensureerd.’

The Liberty of Doubt kijkt ook naar de verschillende tradities in de kunst van het Oosten en Westen in relatie tot authenticiteit. Op de tentoonstelling worden 13 werken van Ai, waaronder zijn marmeren Surveillance Camera with Plinth en een weergave van het eerdere werk Dropping a Han Dynasty Urn in Lego, tentoongesteld naast 14 antiquiteiten, waarvan sommige vervalsingen zijn die hij zonder het te weten online op een veiling heeft gekocht.

Deze mix van oude en moderne kunst vindt zijn oorsprong in de periode waarin Ai als dertiger terugkeerde naar China, nadat hij tussen 1981 en 1993 twaalf jaar in New York had gewoond en moeite had gedaan om het te maken als kunstenaar.

In Beijing, zo zegt hij, leefde hij een aantal jaren ‘buiten de maatschappij, zonder werk’. Hij hielp zijn jongere broer Ai Dan, die handelde in antiek.

Het was een bloeitijd voor antiquiteiten, merkt hij op, omdat er zoveel ontwikkeling en wegenbouw was dat er voortdurend nieuwe vondsten werden opgegraven. De mensen zagen ze als overblijfselen van een feodale samenleving, wat een rijke buit betekende.

‘Ik heb ongeveer zes jaar lang, dag na dag, al mijn tijd besteed aan het bekijken van de nieuwe vondsten op de markten’, zegt hij.

De laatste protesten in Hongkong

In de tentoonstelling zijn ook verschillende van zijn films te zien, waaronder Human Flow (2017), over migratie, en Cockroach, een verbluffende speelfilm die in 2019 werd opgenomen. Hij documenteert de laatste wanhopige stuiptrekkingen van het protest van Hongkong tegen het verlies van autonomie, rechten en vrijheden. De film toont de droom van democratie die voor je ogen sterft, maar legt ook de schoonheid en de trots van de menselijke geest vast. Dronebeelden laten wanordelijke patronen op straat zien, terwijl beelden van achter de barricades het bloed en de emotie van dichtbij vastleggen.

‘Het coronabeleid is een soort psychologische oorlogsvoering geworden om te bewijzen waartoe China in staat is.’

Ai regisseerde de film vanop afstand en stuurde een team met digitale camera’s, terwijl jonge mannen en vrouwen in T-shirts, oog in oog met traangas, waterkanonnen en gewapende politie, zich in het geweld mengden met bakstenen en molotovcocktails.

Denkt Ai dat het de laatste keer is dat we grootschalige protesten in Hongkong zien? ‘Dit is helaas de laatste keer, ja. Dit was een unieke situatie met jonge mensen, allemaal opgeleid, heel rationeel, die van verzet een feest maakten. Het was een feest dat zo’n tragisch einde bleek te hebben en nooit meer kan worden herhaald.’

De laatste keer dat ik Ai sprak, in november, had hij me verteld dat de nieuwe nationale veiligheidswet van Hongkong zou worden gebruikt om alle afwijkende meningen de kop in te drukken. Veel mensen zouden in de gevangenis belanden.

Dat is ondertussen gebeurd met de meeste van de geïnterviewden in zijn film. Vorige week nog werden nieuwe misdaden volgens de wet aangekondigd. ‘Als je het in China niet eens bent met iemand of met iemand praat of ruziemaakt, ben je subversief voor de staat’, zei Ai. ‘Het hangt allemaal af van hoe gevoelig ze zijn, en ik denk dat ze nu extreem gevoelig zijn geworden.’

Corona

Hij geeft China’s nultolerantiebeleid tegen corona als voorbeeld van een autoritaire staat die zijn dominantie uitoefent. ‘Het is een soort psychologische oorlogsvoering geworden om te bewijzen waartoe China in staat is,’ zegt hij.

‘Het doet dat via het sterkste systeem dat de geschiedenis ooit heeft gezien. China telt 1,4 miljard mensen, en onder hen zijn er 90 miljoen leden van de Communistische Partij die moeten doen wat de Partij wil dat ze doen en de geheimen van de Partij moeten bewaren. Dat is hoe men elke dag mensen het zwijgen oplegt.’

In Xi’an, de centrale stad die sinds 23 december achter slot en grendel zit, ‘waar je misschien een paar duizend gevallen vindt op iets van 70 miljoen mensen, zorgt men ervoor dat iedereen geïsoleerd wordt gehouden, op een zeer dramatische, ijskoude en wrede manier.’

‘China heeft vandaag veel meer kapitaal en staat niet langer alleen.’

Er zijn mensen die denken dat premier Xi Jinping China duwt in de richting van de allesbeheersende persoonlijkheidscultus uit de tijd van Mao Zedong. Is Ai een van hen? In sommige opzichten, zegt hij, zijn de twee leiders ‘vergelijkbaar omdat ze dezelfde soort ideologie hebben. Ze geloven sterk dat China de macht kan overnemen.’ Hij pauzeert. ‘Misschien hebben ze wel gelijk.’

Het verschil, voegt hij eraan toe, is dat ‘China vandaag veel meer kapitaal heeft, zich veel sneller ontwikkelt in de wetenschap en ook veel connecties en winst heeft gemaakt over de hele wereld. China staat niet meer alleen, en hun concurrenten (de VS en ook Engeland) zijn zo afhankelijk van China dat het, denk ik, niet op te lossen is. Het Westen probeert een veilige uitweg te vinden, maar het zal toch afhankelijk moeten blijven van China.’

Olympische Spelen

Ik vraag de medearchitect van het Vogelneststadion of hij uitkijkt naar de Olympische Winterspelen in Beijing. ‘De Olympische Spelen zijn gewoon een showcase,’ zegt hij, ‘ze gaan niet echt over menselijke waardigheid, ze zijn een zakelijk evenement.’

Voelt hij zich nooit gefrustreerd over het feit dat zijn werk altijd door de filter van de Chinese politiek wordt gezien, aangezien hij in de Verenigde Staten, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en nu Portugal heeft gewoond? ‘Het kan me niet schelen,’ zegt hij. ‘Het kan me zelfs niet schelen of mensen me een kunstenaar noemen of niet.’

Ai gebruikt vaak zulke provocerende citaten. Cockroach heeft een prachtige, schokkende en metalige soundtrack, gecomponeerd door de indieband Punkgod uit Hongkong. Toch zegt hij dat hij nooit naar muziek luistert, ook al regisseert hij in maart Puccini’s problematische “Oosterse” opera Turandot in het Teatro dell’Opera in Rome.

‘Ik luister niet naar muziek, maar ik heb een goed beoordelingsvermogen en ik ben heel kieskeurig geworden in het selecteren van musici en het geven van duidelijke aanwijzingen aan componisten,’ zegt hij. ‘Ik heb nooit van kleuren gehouden,’ voegt hij eraan toe, ‘maar ik ben een kunstenaar, dus ik moet kleuren goed gebruiken.’

Hoe meer ik met Ai Weiwei praat, hoe sterker mijn indruk wordt dat hij niet alleen alle vormen van autoriteit afwijst, maar ook de omsluitende kwaliteit van de taal zelf. Ziet hij zichzelf als buitengewoon? ‘Ik denk dat ik het meest normale voorbeeld van een individu ben,’ zegt hij, ‘maar ik denk dat ik behoorlijk bevrijd ben.’

Chris Harvey is een freelance journalist die in Londen werkt. Dit interview werd aangekocht via Peter Veenhoven (© Veenhoven-Amsterdam, 2021) en vertaald naar het Nederlands door Sandra Jansen.