‘Strijden tegen racisme doe je niet via een app, maar door collectieve kracht op te bouwen’

Toen George Floyd in 2020 onder de knie van een politieagent het leven liet terwijl hij geboeid op straat lag, ging er een golf van woede en protest door de VS heen. ‘Black Lives Matter!,’ riep zowat iedereen. Ook in ons land kwamen mensen in volle coronatijd op straat.

Maar net als bij andere bewegingen van de laatste decennia was collectieve verontwaardiging niet genoeg om echte verandering teweeg te brengen. Om racisme aan te pakken, moeten we eerst begrijpen hoe het vandaag de dag werkt en waar het voor dient, zegt Arun Kundnani, politiek schrijver en auteur van Wat is antiracisme? En waarom rijmt dat op antikapitalisme, recent vertaald naar het Nederlands.

‘Pas als we begrijpen hoe de systemische aard van racisme werkt, kunnen we ons het soort collectieve actie voorstellen dat het racisme kan terugdringen. Zonder een dergelijk begrip is antiracisme meer een oefening in persoonlijke ontwikkeling voor witte mensen dan een echt structurele verandering’, schrijft hij in de inleiding van zijn boek.

Racisme, zegt de voormalig redacteur van het tijdschrift Race & Class en auteur van onder meer The Muslims are Coming! (2014) en The End of Tolerance (2007), is geen kwestie van vooroordelen hebben over bepaalde groepen in de wereld of van een gevoel zoals de liberale visie het definieert. Het is ook niet simpelweg propaganda of een soort misleiding van de geest. Racisme is een materiele realiteit die je kunt aanraken en voelen. Een fysieke werkelijkheid die dient om bepaalde vormen van ongelijkheid, in wie wat heeft, wereldwijd in stand te houden.

Want hoe komt het dat we toch in een samenleving leven die extreem raciaal ongelijk is, ook al leven we in een wereld leven waarin iedereen het erover eens is dat racisme slecht is en waarin de geldende moraal zegt dat racisme verkeerd is?, vraagt de auteur zich af.

Om deze vraag te beantwoorden, moeten we niet naar de jaren '30 kijken, zoals de liberale visie van racisme doet, en zelfs niet naar de 19de eeuw of naar het ontstaan van het kolonialisme. Dat zijn belangrijke periodes in de geschiedenis die context bieden en het fenomeen helpen begrijpen. Maar als we echt tot de kern willen komen van wat we vandaag meemaken, moeten we kijken naar iets nieuws dat in de jaren '70 is ontstaan. We moeten racisme relateren aan het economische systeem waarin we vandaag leven, zegt Kundnani.

Maar is het niet normaal dat er grenzen zijn tussen staten? En ligt het niet voor de hand dat elk land de eigen grenzen verdedigt en de eigen welvaart bewaakt?

Arun Kundnani: ‘Ik denk niet dat deze situatie normaal is. Als je naar de periode vóór de jaren ’60 teruggaat, zie je dat het in Groot-Brittannië min of meer mogelijk was voor iemand uit het Britse Rijk, dat grote delen van Afrika, Azië en het Caraïbisch gebied omvatte, om naar Groot-Brittannië te reizen en daar te wonen en te werken. Het idee dat een land als Groot-Brittannië alle mensen van kleur buiten wil houden, slaat nergens op.’

‘Paspoorten werden pas begin 20ste eeuw geïntroduceerd. Vóór die tijd waren er weinig beperkingen op de bewegingen van mensen over de grenzen heen. Het beeld dat het iets natuurlijks is voor mensen om hun eigen land voor zich te willen houden, daar te blijven en niet te willen dat anderen ernaartoe komen, klopt niet.’

‘Zelfs niet in de 19de eeuw. Het merendeel van de migratiebewegingen in de 19de eeuw was van kolonisten. Een enorm aantal mensen verliet Europa om zich in de Verenigde Staten of Australië te vestigen.’

Bent u dan voor open grenzen?

Arun Kundnani: ‘Het heeft geen zin om te vragen of iemand voor of tegen open grenzen is, net zoals het geen zin heeft om te vragen of iemand voor of tegen migratie is. Het hangt van de situatie af. Ik denk niet dat de Palestijnen hun grenzen moeten openen voor kolonisten.’

‘De vraag van vandaag, in een wereld waar er vrij verkeer van kapitaal en goederen is, is: zou arbeid ook vrij moeten kunnen bewegen? Voor mij is het een kwestie van arbeidsrechten.’

Getemde droom

Wat is dan de rol van de ontwikkelingslanden zelf? Is het niet aan hen om hun eigen weg te vinden en een eigen economisch systeem op te bouwen?

Arun Kundnani: ‘Dat is precies waar de vraag van het neokolonialisme om de hoek komt kijken. De meeste landen in het mondiale Zuiden worden meegezogen in deze nieuwe neoliberale orde.’

‘Zelfs toen de antiapartheidsbeweging in Zuid-Afrika zegevierde, in de jaren ‘90, streefde ze niet naar een vrij Zuid-Afrika waarin ongelijkheid echt aangepakt wordt. In plaats daarvan omarmt ze het neoliberalisme.’

‘Bijna overal ter wereld zie je een soort aanvaarding van deze nieuwe orde door de elites in het Globale Zuiden. En natuurlijk profiteren ze daar persoonlijk van. Ze krijgen toegang tot de wereldmarkten, worden er rijk van en kopen de militaire middelen die het Westen bereid is te verkopen om hun eigen bevolking te onderdrukken.’

‘De droom van bevrijding, die van de jaren ’40 tot de jaren ’70 opkwam vanuit de Derde Wereld, wordt in feite getemd door deze processen.’

Is het niet juist door het omarmen van het liberalisme en de vrijemarkteconomie dat een land als China erin geslaagd is om economische macht op te bouwen?

Arun Kundnani: ‘Ik ben geen China-expert. Maar ik stel vast dat China erin geslaagd is om een veel welvarender land te worden, en een soort rivaliserend machtscentrum in het wereldsysteem te worden tegenover de Verenigde Staten, juist doordat het geweigerd heeft te doen wat de VS het vertelde.’

‘China heeft niet de weg gevolgd die Rusland volgde na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Het heeft geprobeerd om een gemengde economie op te bouwen, een combinatie van kapitalisme met door de staat geleide nationale ontwikkeling.’

‘Er zijn uiteraard veel problemen met wat er in China is gebeurd. Denk maar aan de onderdrukking van minderheden, de brute werkomstandigheden, het gebrek aan vrijheden voor arbeiders, enzovoort. Het is dus zeker geen model dat blindelings navolging moet krijgen. Maar ik denk dat de belangrijkste les van China’s toenemende prominente rol in de wereldeconomie is dat zij een beter begrip hadden van nationale ontwikkeling dan de economische adviseurs uit de VS.’

Alternatieve strijdmethodes

In uw boek schrijft u dat er solidariteit nodig is, zowel in de strijd tegen racisme als op het vlak van arbeidsrechten. De strijd van de arbeidersklasse zou hetzelfde moeten zijn, in het Westen en in het Globale Zuiden. Heb ik dit goed begrepen?

Arun Kundnani: ‘Het kapitalisme is een raciaal systeem en heeft niet één arbeidersklasse maar meerdere arbeidersklassen voortgebracht. Ze zijn raciaal gedifferentieerd en ze hebben allemaal verschillende relaties tot het kapitalisme. Daarom zien hun ervaringen van onderdrukking er soms heel anders uit.’

‘Dat betekent dat strijdmethodes op de ene plek er heel anders kunnen uitzien dan op een andere plek. In Europa bijvoorbeeld heeft de arbeidersbeweging historisch gezien een krachtig wapen, namelijk de mogelijkheid om te staken en zo de kapitalisten kosten op te leggen en toegevingen af te dwingen. Maar dat werkt niet voor een bevolking die helemaal geen betaald werk heeft.’

In tegenstelling tot wat de linkerzijde vaak veronderstelt, wordt de arbeidersklasse vaak niet verloond. Hun relatie tot het kapitalisme is anders. Soms gaat het om precair werk. Soms maken ze deel uit van de boerenstand, die ook geen loon krijgt maar een inkomen in natura krijgt. Soms bezitten mensen een stukje grond dat ze zelf bewerken. Al deze uiteenlopende economische relaties tot het kapitalisme vragen om verschillende soorten strijd.’

‘In plaats van arbeid te gebruiken om kapitalisme te beïnvloeden, kan het logischer zijn om bewegingen te ontwikkelen die een soort autonomie van het kapitalisme opbouwen. Zoals bijvoorbeeld de landloze arbeidersbeweging in Brazilië (MST, opgericht in de jaren ’80 tegen de concentratie van grondbezit in Brazilië, sb).’

‘We zullen dus manieren moeten vinden om eenheid op te bouwen tussen al deze verschillende strijdbewegingen. We zullen manieren moeten vinden om eenheid op te bouwen tussen de antiracistische strijd in de VS en Europa en de anti-imperialistische strijd in de rest van de wereld.’

Hoe kan die eenheid bereikt worden, ondanks de grote discrepanties en verschillende situaties?

Arun Kundnani: ‘Eenheid bereiken is moeilijk, maar noodzakelijk. En eenheid zal niet gebaseerd zijn op gelijkheid. Ze zal niet gebaseerd zijn op het idee dat we ons kunnen verenigen als we maar allemaal onze gedeelde klassenbelangen bekijken.’

‘Die eenheid zal gebaseerd zijn op een meer ad hoc proces. En soms zal het noodzakelijk zijn dat mensen in een bepaalde categorie hun eigen strijd voeren zonder noodzakelijkerwijs verenigd te zijn met anderen. Omdat er raciale, materiële scheidingen zijn in het kapitalistische systeem. Juist daarom is het soms gewoon niet mogelijk voor niet-blanke arbeiders om zich met blanke arbeiders te verenigen.’ 

Het Trump-effect

Is deze raciale verdeling zich verder aan het verdiepen en aan het verscherpen in de wereld nu Donald Trump aan de macht is in de VS?

Arun Kundnani: ‘Het zou nu duidelijk moeten zijn dat de specifieke vorm van het Amerikaanse imperialisme die we een paar decennia hebben gezien, tot een einde is gekomen. Het Trump-project is de culminatie van een poging om een Amerikaans imperialisme, dat niet langer werkte, te reconstrueren. De belangrijkste drijvende kracht hierachter is de opkomst van China als rivaal van de Amerikaanse hegemonie.’

‘Wat we waarschijnlijk zullen zien, is dat de VS bepaalde veiligheidsgaranties zullen terugtrekken die niet langer van strategisch belang worden geacht. Tegelijkertijd zal er meer bereidheid zijn om militaire en economische macht op een meer gerichte en specifieke manier in te zetten. De wereld zal er niet vreedzamer op worden, integendeel: het zal een veel gewelddadigere wereld zijn.’

‘Intern wordt het zelfbeeld verlaten van de VS als diverse samenleving die leider is van een multiculturele wereldeconomie. In plaats daarvan worden de VS voorgesteld als een samenleving gebaseerd op een engere interpretatie van de zogenaamd joods-christelijke waarden. Dit alles is natuurlijk een mythe. Maar dat zou de retoriek kunnen zijn.’

‘En we zien dat al toegepast in de dramatische toename van het aantal mensen die opgepakt en gedeporteerd worden, waarbij specifiek wordt gemikt op de mensen die betrokken zijn bij de pro-Palestijnse bewegingen in de VS.’

Wat zou het “Trump-effect” op Europa kunnen zijn?

Arun Kundnani: ‘Ik denk dat Europa de toekomst slaapwandelend ingaat. Europa lijkt te denken dat de wereld kan terugkeren naar de jaren ’90, toen de EU en de VS voorgesteld werden als eenheid die een liberale en geglobaliseerde wereld domineert. Maar die wereld is voorgoed voorbij.’

‘Zoals u weet zijn de extreemrechtse partijen wereldwijd in opkomst. En er zijn structurele redenen waarom dat het geval is. Trump aan de macht in het Witte Huis fungeert als een versneller van dat proces. Het is de boemerang van de oorlog tegen terrorisme, van de invasie in Irak en de oorlog in Afghanistan. Want je kunt imperialistisch geweld niet exporteren zonder dat een stuk van dat geweld terugkomt.’

‘Hetzelfde geldt voor Europa. Je kunt niet aan de ene kant praten over Europa als een liberale beschaving en aan de andere kant mensen neerschieten die proberen Europa binnen te komen. Dit versterkt extreemrechts, dat opstaat en openlijk racistisch wordt. Dat is de strategie van extreemrechts, en hij werkt. Het is geloofwaardig, juist omdat liberaal Europa nooit echt consequent is geweest in zijn liberalisme.’

Collectief en radicaler

Extreemrechts is in opmars in heel Europa, zegt u. Tegelijkertijd bent u ervan overtuigd dat een diversiteitsbeleid hier niets aan kan doen. Wat is dan de juiste manier om racisme en uitsluiting aan te pakken?

Arun Kundnani: ‘Als we echt iets willen doen aan de opkomst van extreemrechts, moeten we manieren vinden om ons beter te organiseren. En om bewegingen op te bouwen op basis van collectieve waarden die begraven zijn onder decennia van neoliberaal individualisme.’

‘We kunnen niet hopen dat de centrumpartijen het voor ons gaan doen, want zij blijven ons vertellen dat we op hen moeten stemmen omdat zij het “minste kwaad” zijn vergeleken met het “grotere kwaad”. Maar het probleem is dat dat minste kwaad het grotere kwaad creëert. En in die omstandigheden kunnen zij niet de oplossing zijn.’

‘Wat extreemrechts ons aanbiedt, is een wereld die draait om competitie en overheersing. Dat is ook wat neoliberalen ons aanbieden. Wij moeten mensen vertellen dat dat een ongelukkige wereld is, die niet tot de ziel spreekt.’

‘Wat we nodig hebben, zijn radicalere bewegingen. We moeten beter georganiseerd zijn. We moeten collectief denken, en we moeten ervoor zorgen dat het centrum en de liberalen óns steunen, in plaats van dat wij onszelf assimileren in het liberalisme of de centrumpolitiek in naam van het antifascisme. Dat werkt niet.’

Bedoelt u dan bewegingen zoals Black Lives Matter bijvoorbeeld?

Arun Kundnani: ‘Zeker, we hebben mensen op straat nodig. Maar een deel van de moeilijkheid is dat we de afgelopen tien tot twintig jaar heel goed zijn geworden in het gebruiken van nieuwe technologieën om spontane protestgolven rond een bepaald thema te organiseren. Dat zagen we tijdens de zogenaamde Arabische Lente, bij Black Lives Matter, bij Occupy Wall Street.’

‘Maar waar we niet zo goed in zijn, is om dat moment van protest om te zetten in langdurige organisatorische macht. Dat is wat we missen. En dat is moeilijk, want dat kun je niet doen via een app. Je moet het doen door groepen mensen bij elkaar te brengen, over langere tijd samen te laten werken, bereid te zijn om met elkaar samen te werken, ook als je elkaar irriteert of als je gefrustreerd raakt. Zonder dat, blijven we verliezen.’

‘Protestgolven zoals Black Lives Matter zijn nodig. Maar als ik zou moeten kiezen tussen 50.000 mensen op straat of 1000 mensen die elke week een paar uur steken in het opbouwen van een organisatie, deuren langsgaan en nieuwe mensen werven, dan kies ik voor dat laatste.’

‘Want uiteindelijk draait het hierom: wat extreemrechts ons aanbiedt, is een wereld die draait om competitie en overheersing. Maar dat is ook wat neoliberalen ons aanbieden: een wereld van competitie. Wij moeten mensen vertellen dat dat een ongelukkige wereld is, die niet tot de ziel spreekt.’