Onderzoekster Sarra Majdoub ziet hoe burgers andermaal buitenspel worden gezet
Eén land, twee regeringen: in Soedan woedt ook een strijd om politieke macht
Een vernield onderwijshospitaal in de door oorlog geteisterde hoofdstad van Soedan, Khartoem.
© Reuters / El Tayeb Siddig
Een vernield onderwijshospitaal in de door oorlog geteisterde hoofdstad van Soedan, Khartoem.
© Reuters / El Tayeb Siddig
In de nietsontziende oorlog in Soedan hebben de twee strijdende partijen elk een eigen regering uitgeroepen. Volgens onderzoekster Sarra Majdoub gaat het om een volgende stap in een bitter gevecht om politieke legitimatie. ‘Niemand wil volledig geïsoleerd aan de zijlijn staan.’
‘Waanzinnig, compleet waanzinnig.’ Zo noemt Sarra Majdoub de moordende oorlog in Soedan. Ze kan er geen andere beschrijving voor bedenken. Via Signal, vanuit de Keniaanse hoofdstad Nairobi, vertelt ze over de humanitaire tragedie in het land dat ze al jaren van nabij volgt.
Majdoub praat met de precisie die past bij haar beroep als onderzoekster. Ze wikt en weegt haar woorden, neemt op gezette momenten een pauze en barst zo nu en dan in een ongemakkelijk lachen uit. Alsof de ellende ook voor iemand met haar staat van dienst nauwelijks te bevatten is.
De cijfers liegen er dan ook niet om. Ruim twee jaar ver in de oorlog hebben 30 miljoen Soedanezen humanitaire hulp nodig, aldus de VN-organisatie OCHA. Meer dan 12 miljoen Soedanezen zijn hun huizen ontvlucht. Ongeveer 4 miljoen van hen zijn over de grens gevlucht. Velen naar de buurlanden, zoals Tsjaad, Ethiopië of Zuid-Soedan, die zelf de touwtjes nauwelijks aan elkaar kunnen knopen.
Grofweg schommelt het dodental tussen 40.000 en 150.000. Maar dat cijfer is wellicht een grove onderschatting. Dat meent ook Majdoub. ‘Eigenlijk weten we niet hoeveel slachtoffers er inmiddels zijn gevallen’, zegt ze. ‘Mensen sterven niet alleen door het oorlogsgeweld maar ook door honger, malaria of cholera. Bovendien zijn ontelbare Soedanezen vermist. We zullen misschien nooit weten wat er met hen is gebeurd.’
Majdoub is afkomstig uit Tunesië. Ze woonde een tijd in de Oegandese hoofdstad Kampala, waar ze vooral onderzoek deed naar de Soedanese regio Darfur. In Oeganda was het eenvoudiger werken, vertelt ze. Toch zou ze in 2019 de sprong wagen en naar Soedan verhuizen. Eerst naar hoofdstad Khartoem, later dat jaar naar Darfur.
Enkele maanden voor haar verhuis waren in Soedan grootscheepse volksprotesten losgebarsten. Met name jongeren en vrouwen eisten het vertrek van president Omar al-Bashir, die als verantwoordelijke werd gezien voor het decennialange wanbeleid en de haast endemische corruptie.
De nieuwe militaire machthebbers waren immers niet van plan om de sleutels van het land zomaar aan het volk te overhandigen.
Nadat al-Bashir met de hulp van het leger van de macht was verdreven, in april 2019, leek het erop dat Soedan de transitie naar een democratie zou doormaken. Maar die hoop werd snel de kop ingedrukt. De nieuwe militaire machthebbers waren immers niet van plan om de sleutels van het land zomaar aan het volk te overhandigen.
In 2021 voerden generaal Abdel Fattah al-Burhan en zijn plaatsvervanger, luitenant-generaal Mohamed Hamdan Dagalo, bekend als ‘Hemedti’, een staatsgreep uit. De eerste staat aan het hoofd van het reguliere leger, de Sudanese Armed Forces (SAF), de tweede leidt de machtige paramilitaire groep Rapid Support Forces (RSF).
De machtsgreep maakte een einde aan de overgang naar een burgerregering en dompelde het land in een ijzeren junta. Alleen zou de verstandhouding tussen de twee militaire leiders niet lang standhouden: twee jaar nadat ze de burgers buitenspel hadden gezet, verklaarden al-Burhan en Hemedti de oorlog aan elkaar.
© MO* (CC BY 2.0)
In april 2023 barstten in de hoofdstad Khartoem hevige gevechten los tussen de RSF en de SAF. Het geweld verspreidde zich in razend tempo naar andere regio’s zoals Darfur en Kordofan, in het zuiden van het land.
Aanvankelijk boekten de RSF snel terreinwinst en slaagden ze erin Khartoem in te nemen. Plunderingen, verkrachtingen, standrechtelijke executies: niets of niemand werd ontzien. Het oorlogsgedruis had de ooit bruisende metropool omgetoverd tot een ‘spookstad’, kopte Le Monde in een verslag.
Na een brutale stadsoorlog van bijna twee jaar wisten de SAF Khartoem te heroveren op de RSF. De inname was een symbolische en strategische overwinning voor het leger. Maar dat betekende allerminst dat het einde van het conflict in zicht is.
Vandaag gaan de gevechten genadeloos voort. De inzet is macht maar ook grondstoffen, met name goud dat illegaal naar het buitenland wordt gesluisd in ruil voor wapentuig en harde valuta. Intussen moeien ook andere landen zich volop in de oorlog: onder meer Egypte en Saudi-Arabië steunen het reguliere leger SAF, de Verenigde Arabische Emiraten kiezen de kant van de RSF. Rusland heeft met beide partijen zaakjes lopen.
De SAF hebben grote delen van het oosten van het land in handen. Hun hoofdkwartier is gevestigd in Port Sudan, een strategisch gelegen kuststad aan de Rode Zee. De RSF hebben het voor het zeggen in bijna de hele westelijke regio Darfur, waar ze historisch gezien ook hun machtsbasis hebben.
De RSF zijn gegroeid uit de Janjaweed, vrij vertaald als ‘duivels op paarden’. Deze ongemeen wrede milities, veelal geworven onder Arabische nomaden, werden begin twintigste eeuw ingezet door het regime in Khartoem om de opstanden in Darfur neer te slaan. Dat mondde uit in een genocide, waarbij tussen 2003 en 2006 zo’n 300.000 mensen omkwamen. 2,7 miljoen Soedanezen raakten ontheemd.
De gruwelpraktijken konden destijds op applaus rekenen van president Omar al-Bashir. Die doopte de militie in 2013 om tot de RSF en bombardeerde haar tot zijn persoonlijke lijfwacht. Haar ambitieuze aanvoerder Hemedti verwierf op die manier een belangrijke plaats in de politieke en militaire elite van het land. Daarbij kreeg hij ook een vinger in de goudmijnen, wat hem in staat stelde om een lucratieve handel uit te bouwen.
Twintig jaar later dreigt de tragedie van Darfur zich te herhalen. De voorbije weken escaleerde het geweld in El Fasher. De provinciehoofdstad van Noord-Darfur is het laatste bolwerk van de SAF in de regio en wordt al meer dan 500 dagen belegerd. El Fasher is daarnaast ook een belangrijk toevluchtsoord geworden voor niet-Arabische gemeenschappen, zoals de Massalit of de Zaghawa, op wie de RSF het hebben gemunt.
In april dit jaar vielen RSF-soldaten het nabijgelegen vluchtelingenkamp Zamzam aan, dat onderdak bood aan 500.000 mensen. Volgens onderzoek van The Guardian vielen daarbij meer dan 1500 doden. In 2023 richtten Hemedti’s manschappen een bloedbad aan in El Geneina, een andere stad in Darfur, in 2023. Toen vermoordden RSF-strijders duizenden leden van de Massalit, wat de Verenigde Staten ertoe bracht sancties op te leggen aan Hemedti wegens vermeende genocide.
Mensenrechtenorganisaties waarschuwen dat El Fasher hetzelfde lot zal ondergaan als niet tijdig een staakt-het-vuren wordt bemiddeld. Maar vooralsnog is er weinig internationale bereidheid om kordaat op te treden. Sinds 2023 zijn er meerdere vredesonderhandelingen over Soedan gevoerd, de laatste keer in augustus, in Washington. Maar die liepen keer op keer op niets uit.
Kunt u schetsen hoe het dagelijks leven in El Fasher eruitziet?
Sarra Majdoub: ‘Er zitten naar schatting nog zo’n 250.000 burgers vast in de stad. Hun situatie is zeer zorgwekkend. Smokkelroutes zijn afgesneden, er komt niets meer binnen. Iemand vertelde me dat het onmogelijk was om zelfs maar een doos zout binnen te krijgen.’
‘Mensen proberen met de moed der wanhoop te overleven, terwijl de stad dagelijks wordt getroffen door beschietingen, grondgevechten en zware droneaanvallen. En dat al meer dan 15 maanden. Dat is langer dan de belegering van Stalingrad.’
Is de humanitaire situatie in El Fasher vergelijkbaar met de rest van Darfur?
Sarra Majdoub: ‘Behalve El Fasher hebben de RSF het grootste deel van Darfur in handen. Die controle is nooit volledig, omdat ze zich vooral concentreert rond de grotere steden. Daar bestaat een soort geïmproviseerd bestuur. Tegelijk zwerven er veel strijders rond die in de slag om Khartoem vochten en nu zijn teruggekeerd. De situatie op het terrein is zeer chaotisch.’
‘Sommige vluchtelingenkampen in Darfur vingen zelfs voor de recente escalatie honderdduizenden mensen op.’
‘Het leven in deze gebieden is moeilijk, maar niet zo uitzichtloos als in El Fasher, dat volledig ingesloten is. Markten zijn vaak nog open en er is een beperkte bewegingsvrijheid. Nu het regenseizoen is begonnen, keren sommige mensen zelfs terug naar hun boerderijen.’
Darfur wordt al decennialang geplaagd door conflict. Hoe houdbaar is de situatie?
Sarra Majdoub: ‘Sommige ontheemdenkampen in Darfur vingen zelfs voor de recente escalatie honderdduizenden mensen op. Ook daar komen vandaag nieuwe ontheemden bij. In Tawilah, een plaats in Noord-Darfur, verblijven momenteel zo’n 400.000 nieuwe ontheemden uit El Fasher, als gevolg van het opgelaaide geweld.’
‘De nood is overal in Soedan hoog, maar in Tawilah is de humanitaire situatie bijzonder schrijnend. Toegang tot het gebied is moeilijk en de hulpverlening wordt bemoeilijkt door bureaucratische obstakels. Daarbij komt nog dat de regio kampt met een cholera-uitbraak.’
Darfur is niet de enige brandhaard. Ook in de regio Kordofan wordt duchtig gevochten.
Sarra Majdoub: ‘Sinds de herovering van Khartoem is dit een van de meest actieve frontlinies, met zware gevechten tussen de SAF en de RSF, inclusief grondoffensieven en droneaanvallen. We hebben weinig zicht op de situatie van de bevolking daar, Kordofan is een zwarte doos. Sommige steden zijn volledig belegerd en we hebben eigenlijk geen idee van waar mensen naartoe vluchten of zelfs waar de strijdende partijen zich bevinden.’
Politieke strijd
Behalve om militaire controle strijden de rivaliserende partijen ook om politieke macht. De SAF riepen in Port Soedan een regering uit. Hoe ziet dat project eruit?
Sarra Majdoub: ‘Lastig te zeggen. Veel is nog onduidelijk over deze regering. Begin juni benoemde ze een premier, Kamil Idris. Maar daarna ontstond er vertraging bij de verdeling van de ministerposten. Dat komt omdat veel gewapende bewegingen uit Darfur zich aansloten bij de SAF en zich nu zorgen maken over hun eigen machtspositie.’
'In 2020 (na de val van Omar al-Bashir, red.) ondertekenden die bewegingen het Vredesakkoord van Juba. Dat beoogde deze groepen in de toenmalige overgangsregering te integreren, onder meer door hun kabinetsposten te geven.’
‘Bij de voorstelling van de nieuwe SAF-regering was er veel spanning over de vraag of deze groepen hun macht zouden behouden, vooral met betrekking tot enkele strategische ministeries, zoals Mijnbouw en Financiën. Uiteindelijk hebben ze hun posities behouden, maar de relatie tussen de SAF en de gewapende groepen uit Darfur blijft zeer fragiel.’
Is deze regering al operationeel?
Sarra Majdoub: ‘In zekere zin wel. Maar het blijft natuurlijk een oorlogsregering. Het feit dat ze ministeries heeft, betekent niet dat er op de grond daadwerkelijk iets verandert of dat ze de bureaucratie en middelen heeft om iets te realiseren.’
‘Dat ze Khartoem en andere belangrijke gebieden in centraal en oostelijk Soedan wisten te heroveren, was zeker een keerpunt voor de SAF. Na deze overwinning hadden ze ook politieke legitimiteit nodig. De aankondiging van een eigen regering past in dat plaatje.’
Intussen hebben de RSF ook een regering in Nyala, in Zuid-Darfur, aangekondigd. Vanwaar die demarche?
Sarra Majdoub: ‘Deze aankondiging is vooral bedoeld als een onderhandelingsstrategie. De RSF willen een politieke dekmantel hebben en een duidelijke boodschap uitdragen: “Kijk, we zijn niet langer alleen de RSF met het label van paria, we zijn een legitieme politieke speler. We verwachten dat we op een gelijkwaardige manier als de regering in Port Sudan worden behandeld.”’
Een van die bondgenoten is de SPLM-N, geleid door Abdelaziz al-Hilu. Die voerde decennialang strijd tegen de autoriteiten in Khartoem en bouwde een stevige reputatie op. Waarom sluit zo iemand zich aan bij de omstreden RSF?
Sarra Majdoub: ‘Het is op het eerste gezicht nogal contra-intuïtief, dat klopt. De RSF hebben immers een grimmige reputatie, gekleurd door beschuldigingen van genocide. Ongetwijfeld hebben ze daarom Abdulaziz al-Hilu binnengehaald. De RSF hopen hun wreedheden te verhullen door zich te verbinden aan een commandant met een betere reputatie en meer politiek kapitaal.’
‘En de SPLM-N? Die heeft simpelweg geen munitie meer. De rebellengroep was vroeger sterk afhankelijk van Zuid-Soedan, maar dat land verkeert zelf in chaos. Geld en wapens waren daarom een doorslaggevende motivatie. Daarnaast is dit verbond voor de SPLM-N ook een manier om weer een plaats te krijgen aan de onderhandelingstafel, mocht er een vredesproces op gang komen.’
RSF-aanvoerder Hemedti behoort tot de nomadische Rizeigat. Hoe belangrijk is die etnische component in deze regering?
Sarra Majdoub: ‘Hoewel ze het beeld wil creëren van een divers samengestelde regering, is ze sterk afhankelijk van etnische banden. Het is eigenlijk een hiërarchisch kastensysteem. De macht is stevig in handen van de Rizeigat-clan van Hemedti en zijn broer, Abdul Rahim. Bepaalde functies, zoals die van eerste minister, werden weliswaar aan leden van andere etnische groepen toegewezen. Maar in wezen hebben de Rizeigat alle touwtjes stevig in handen.’
Het einde van Soedan?
Twee rivaliserende regeringen: dat doet denken aan een Libië-scenario, waarbij het land uit elkaar dreigt te vallen. Hoe realistisch is dat scenario?
Sarra Majdoub: ‘Er wordt inderdaad veel gespeculeerd over de mogelijke splitsing van Soedan. Maar daar ben ik vooralsnog niet van overtuigd. Ik denk niet dat de RSF de institutionele kracht of het vermogen hebben om daadwerkelijk voor een afscheiding van Darfur te gaan en dus het land de facto op te breken.’
‘Hun beslissing om een parallelle regering uit te roepen is om meer politiek gewicht te hebben in potentiële onderhandelingen. En misschien ook om hier en daar wat erkenning te krijgen. Ze willen niet het risico lopen om als paria te worden behandeld.’
‘De kiem van het verzet in Soedan is dus deels te danken aan de organisatiekracht van bepaalde politieke partijen.’
Is er nog een burgerbeweging in Soedan?
Sarra Majdoub: ‘Je zou kunnen zeggen dat de mensen in het land het burgerfront vormen: de vrijwilligers die noodhulp organiseren, eerstehulpverleners die levens redden en de gemeenschappen die de onderlinge solidariteit in stand houden. Op plaatsen als El Fasher of Tawilah zorgen deze lokale netwerken ervoor dat mensen overleven. En dat met met nauwelijks middelen.’
Zijn er nog politieke partijen actief?
Sarra Majdoub: ‘De ruimte om aan politiek te doen wordt steeds kleiner. Dat geldt zelfs voor de Communistische Partij. Ooit was die de grootste communistische partij van Afrika. Veel van de initiatieven die we vandaag in Soedan zien, werden 10 tot 15 jaar geleden opgezet door communisten in steden en wijken. De kiem van het verzet in Soedan is dus deels te danken aan de organisatiekracht van bepaalde politieke partijen.’
‘Door de oorlog en de militarisering van het politieke leven is het veel moeilijker om aan politiek te doen. Salarissen en macht zijn nauw verbonden met het dragen van wapens. De snelste manier om politiek te bedrijven, is gewapende strijd.’
‘Dat neemt niet weg dat een aantal bekende burgerlijke leiders, zoals oud-premier Abdallah Hamdok, nog steeds invloed proberen uit te oefenen. Maar hun legitimiteit staat ter discussie. Zij verblijven al twee jaar in ballingschap, sommigen zelfs langer. En de vraag blijft wie zij daadwerkelijk vertegenwoordigen. Dat maakt bemiddeling en onderhandelingen complex.’
‘Burgers worden in Soedan al decennialang buitengesloten van de macht. Zullen ze nu eindelijk een rol krijgen, of blijft het conflict alleen draaien om de strijd tussen de RSF en de SAF?’
Met de inmenging van onder meer Egypte en Saudi-Arabië, die de SAF openlijk steunen, en de Verenigde Arabische Emiraten aan de kant van de RSF, is deze oorlog al lang geen tweestrijd meer.
Sarra Majdoub: ‘Absoluut. En daar ligt misschien ook wel de sleutel tot een oplossing. Kijk, de internationale gemeenschap durft de olifant in de kamer niet te benoemen: de Verenigde Arabische Emiraten. De Emiraten hebben vergaande grenzen overschreden, onder meer door hun militaire steun aan de RSF. Hun betrokkenheid wakkert het conflict aan.’
Hoe bedoelt u?
Sarra Majdoub: ‘Neem nu de belegering van El Fasher. Daar houden de RSF al ruim 15 maanden stand, met de capaciteit om dagelijks geavanceerde aanvallen uit te voeren. Dat zou onmogelijk zijn zonder de hulp van de Emiraten. Zelfs de RSF zijn overweldigd door al dit nieuwe militaire materiaal. Het is de eerste keer dat ze hiermee in aanraking komen, ze weten niet eens hoe ze deze toestroom moeten verwerken.’
‘Er zijn talloze openbare rapporten en bewijzen die de diepe betrokkenheid van de Emiraten in deze oorlog onderbouwen. En toch heerst er een sfeer van volledige straffeloosheid over hun rol. Die straffeloosheid is nauw verbonden met de belangen die de Emiraten wereldwijd hebben: handelsakkoorden met de EU, economische deals met grote mogendheden, en een actieve agenda van expansie in Afrika.’
‘Je hebt dus helemaal gelijk: dit conflict gaat al lang niet meer alleen om de strijd tussen de SAF en de RSF, maar ook om wat de Emiraten op het Afrikaanse continent nastreven en waarom niemand bereid lijkt hen ter verantwoording te roepen.’
Kunnen de RSF overleven zonder de steun van de Emiraten?
Sarra Majdoub: ‘Nee. Als je die levenslijn stopzet, kunnen ze de oorlog nog een jaar volhouden.’
Lees meer over de oorlog in Soedan
Word proMO*
Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.
Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.
Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.
Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.
Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief
Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.
Per maand
€4,60
Betaal maandelijks via domiciliëring.
Meest gekozen
Per jaar
€60
Betaal jaarlijks via domiciliëring.
Voor één jaar
€65
Betaal voor één jaar.
Ben je al proMO*
Log dan hier in