‘Mensen willen wel klimaatactie ondernemen, maar enkel als iedereen meedoet’

‘In de praktijk zou dus een boer die pesticiden gebruikt en zo het slootwater vervuilt, meer belastingen moeten betalen dan een boer die zijn bodem gezond houdt en zo afvalwater zuivert. Nu draait de gemeenschap op voor de waterzuivering. Zo wordt individueel winstbejag beloond, terwijl zorg voor de leefomgeving wordt afgestraft.’

Een andere oplossing die u in uw boek aanreikt, is de toepassing van een ‘echte prijs’. Naast de productiekosten, worden milieu- en sociale kosten mee verrekend in de eindprijs. De producten van de regeneratieve boer zullen dan goedkoper worden dan de producten van de vervuilende boer. Kan dit ervoor zorgen dat de prijzen stijgen? Wat met kwetsbare gezinnen, die nu al moeilijk rondkomen?

Jelleke de Nooy: ‘Het is belangrijk dat de schade die het productieproces aanricht, wordt weerspiegeld in de prijs van producten. Dat betekent niet per definitie dat alles duurder wordt, maar dat producten met een positieve impact goedkoper worden dan hun klimaatongezonde tegenhanger. Het zou ook al helpen de btw op biologische producten af te schaffen.’

‘In Amsterdam werd een project opgezet met kwetsbare gezinnen om te onderzoeken of zij met een beperkt budget toch biologische producten konden kopen. Wat bleek? Het is mogelijk, maar het vraagt om een cultuuromslag. Gezinnen moeten anders leren koken. Denk aan minder vlees en minder zoete snacks, en meer bonen en linzen. Het kan dus wel, maar dat vraagt begeleiding, geld en tijd.’

‘De vraag is niet of er een crisis komt, maar welke crisis eerst komt.’

‘Tegelijk moeten we ons afvragen of spotgoedkope producten nog van deze tijd zijn. De echte prijs wordt immers altijd ergens betaald, en bij klimaatverandering zijn kwetsbare gezinnen in andere landen de eersten die dat voelen.’

De transitie is dus onvermijdbaar?

Jelleke de Nooy: ‘Zeker, we zitten nu midden in de transitiefase. We gaan van het Antropoceen, een tijdperk waar de mens boven de natuur staat, naar het Symbioceen, een tijdperk waarin de mens met de natuur samenwerkt en daar wederzijds voordeel uithaalt. Die overgang verloopt altijd chaotisch, want de oude ideeën botsen met de nieuwe.’

‘Tegelijk stuit het neoliberalisme op haar limieten en klimaatverandering is een resultaat daarvan. Dit zal leiden tot een opeenstapeling van crisissen. De klimaatcrisis, de biodiversiteitscrisis, een economische crisis … De vraag is niet of er een crisis komt, maar welke crisis eerst komt.’

‘Albert Einstein zei ooit: “We kunnen een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt”. Ik ga daarmee akkoord.’

Gelooft u daarom ook niet in groene groei?

Jelleke de Nooy: ‘Groene groei lijkt de perfecte uitkomst voor mensen die wel nog met hun auto willen rijden, niet te veel willen betalen en vliegvakanties willen boeken wanneer ze willen.’

‘Eigenlijk is het maar een sausje dat een groeiend probleem bedekt. Meer technologie vraagt meer energie en put de aarde verder uit. Het is dus geen oplossing en het is ernstig dat het ons zo wordt voorgespiegeld.’

Begrijpt u dat mensen het moeilijk vinden om hun privileges op te geven?

Jelleke de Nooy: ‘Dat begrijp ik zeker. Maar wat houden die privileges dan eigenlijk in? Dat als je een slechte dag hebt, je naar buiten kunt gaan en spullen kunt kopen? Je krijgt er misschien tijdelijk een goed gevoel van, maar je beseft niet dat je zo bijdraagt aan een enorme kledingafvalhoop en een vreselijke industrie.’

‘Gezondheid is meer dan de afwezigheid van ziekte. Het gaat ook over verbinding met anderen en mentaal gevoed worden.’

‘Ik denk dat er nood is aan een mentaliteitswijziging. Wat maakt mensen echt gezond en gelukkig? Gezondheid is meer dan de afwezigheid van ziekte. Het gaat ook over verbinding met anderen en mentaal gevoed worden.’

‘Een echt privilege is dan dat je thuis de tijd kunt nemen om met een kopje thee uit te rusten. Eens uitgerust voel je misschien de nood niet om de leegte in jezelf op te vullen met kopen.’

In uw boek schrijft u dat doorgeschoten individualisme ertoe leidt dat mensen zich niet langer verantwoordelijk voelen voor hun sociale en natuurlijke leefomgeving. Is dat ook de reden waarom we minder stilstaan bij het leed van anderen?

Jelleke de Nooy: ‘We zijn te veel bezig met onszelf en te weinig met de plek en de mensen om ons heen. Wat ik erg belangrijk vind, is dat mensen opnieuw gemeenschappen vormen. Als je je verbonden voelt met een plek en een gemeenschap, neem je automatisch meer verantwoordelijkheid voor elkaar en de omgeving.’

‘In een geglobaliseerde wereld wringt daar ook het schoentje. We zijn ons minder bewust van het leed dat anderen ondervinden door de keuzes die wij als samenleving maken, want het is gewoonweg minder zichtbaar.’

‘Al van op school leren we meer individueel excelleren dan samenwerken.’

‘Kijk naar het Globale Zuiden: de mensen die daar wonen dragen de zwaarste gevolgen van klimaatverandering, terwijl het Westen grotendeels verantwoordelijk is voor de uitstoot. We putten hun grond uit voor grondstoffen en verdienen aan de producten die eruit voortkomen. Onze welvaart groeit ten koste van hun leefbaarheid. Dat is in feite een nieuwe vorm van kolonialisme.’

U pleit voor meer verbondenheid. Tegelijkertijd voelen steeds meer mensen zich eenzaam. Ziet u een verband tussen onze samenleving en die groeiende eenzaamheid?

Jelleke de Nooy: ‘Er is zeker een verband. De afgelopen decennia is het individualisme sterk toegenomen, en dat heeft een weerslag op hoe we ons voelen. We leven in een prestatiemaatschappij waarin alles draait om persoonlijke successen. Al van op school leren we meer individueel excelleren dan samenwerken.’

‘We worden opgejaagd om steeds productiever te zijn. Mensen hebben nauwelijks tijd om verbinding te zoeken, en dat leidt niet alleen tot eenzaamheid maar ook tot burn-outs.’

‘Arts Eric Boyden vergelijkt de burn-outproblematiek met een intensief landbouwbedrijf dat blijft produceren. Maar als de bodem niet gevoed wordt, raakt die uitgeput, met alle gevolgen van dien. Op alle gebieden moeten we dus regeneratief werken, ook binnen onszelf.’

Het is dus belangrijk dat we zelf ons gedrag aanpassen? In onze vragenlijst gaven verschillende respondenten aan dat individuele acties verbleken bij wat de politiek kan verwezenlijken.

Jelleke de Nooy: ‘Ik denk dat beide moeten gebeuren op hetzelfde moment. Op individueel niveau kunnen mensen heel wat doen, maar dan moet de politiek, samen met de bedrijven, er ook voor zorgen dat wat de burger doet daadwerkelijk effect heeft.’

‘Voedselbossen zijn daar een goed voorbeeld van. In 2000 stond het idee nog in zijn kinderschoenen, zo was er in Vlaanderen enkel het voedselbos van Bert Dhondt. Destijds werd het concept scheef bekeken, intussen zijn er meerdere voedselbossen. Als de massa meedoet, worden zulke ideeën plots mainstream. Op termijn beïnvloedt dat ook het beleid. Zo is er sinds 2022 Europese regelgeving over voedselbossen.’

‘Klimaatbeleid is economisch beleid.’

‘Wanneer individuele inspanningen niet breed maatschappelijk worden gedragen, en mensen er alleen de lasten van voelen, haken ze af. Want wat heeft het voor zin om te veranderen, als niemand meedoet?’

De politiek moet dus mee veranderen, maar voorlopig lijkt klimaat een beetje van de agenda’s verdwenen te zijn. Hoe maken we van klimaat opnieuw een prioritair dossier?

Jelleke de Nooy: ‘Politici praten graag over de economie, en dat is precies waar het klimaat over gaat. Als we het klimaat willen veranderen, moeten we de economie veranderen. Zolang groei ons doel blijft, blijft schade het resultaat. Klimaatbeleid is economisch beleid.’

‘Tegelijkertijd kampt de politiek met kortetermijndenken. Daar valt echter moeilijk van af te stappen, want het is eigen aan onze manier van besluitvorming. Politici willen na vier jaar vooral opnieuw verkozen worden en klimaatwetgeving is niet altijd populair. Daardoor worden klimaatdossiers op de lange baan geschoven.’

‘Nieuwe vormen van besluitvorming, zoals burgerberaden, kunnen helpen om voorbij dat kortetermijndenken te komen. Daar beslissen burgers samen over thema’s als klimaat of landbouw, bijgestaan door experts. Dat levert vaak duurzamere keuzes op dan klassieke partijpolitiek.’

Die angst om niet herverkozen te worden is misschien toch onterecht. Uit onderzoek blijkt dat 89% van de bevolking meer klimaatactie verwacht van zijn overheid. Bent u verbaasd over dat cijfer?

Jelleke de Nooy: ‘Helemaal niet. Uiteindelijk willen we allemaal hetzelfde: schone lucht, schoon water, fluitende vogels en een veilige omgeving voor onze kinderen.’

‘In een Amerikaanse studie van antropoloog Jason Hickel werd er aan de deelnemers gevraagd: “Ben je bereid meer te betalen voor voedsel, minder te consumeren en minder te vliegen als daarmee jouw kleinkinderen kunnen overleven?” Hierop antwoordde 68% ja. Op de vraag of je bereid bent die moeilijke gedragsveranderingen aan te gaan als je ook weet dat iedereen meedoet, zei plots 100% van de deelnemers ja. Mensen willen dus wel, maar alleen als iedereen meedoet.’

Toch lijkt er weinig vertrouwen dat anderen dat ook willen. Waar komt dat verkeerd beeld vandaan?

Jelleke de Nooy: ‘Dat komt vooral door het nieuws, want we zien enkel wat er misloopt. Daarom onderschatten mensen ook hoe groot de groep is die verandering wil. Met mijn boek wil ik dat beeld doen kantelen en tonen hoeveel initiatieven er al bestaan.’

Het is het decennium van actie: nu moeten we handelen. Wat kunnen mensen doen om actie te ondernemen en hun motivatie behouden?

Jelleke de Nooy: ‘Bedenk even dat 89% van de mensen heel veel is. Dat zijn niet enkel brave burgers die minder vliegen, maar ook mensen die wezenlijk macht hebben. Als die effectief iets met die macht gaan doen, is dat veelbelovend.’

‘Daarnaast kun je vaker biologisch en plantaardig eten, minder spullen kopen, tweedehands winkelen en minder vliegen. Leg jezelf bijvoorbeeld de regel op om maar eens in de drie jaar te vliegen. Dat maakt je creatiever in het zoeken van bestemmingen dicht bij huis, en het maakt ook die verre reis des te specialer.’

‘Het allerbelangrijkste is praten met je omgeving en vertellen welke duurzame keuzes je zelf maakt. Zo inspireer je anderen tot actie en voelen we dat we niet alleen staan. 89% wil hetzelfde, hoezo weten we dat niet van elkaar?’