Muziek voor de ziel van de aarde

Stella Chiweshe, Koningin van Zimbabwe

(c) Simone Tiesinga-Poutnik, CC BY-NC 2.0

Mbira, Zimbabwaanse duimharp of lamellofoon

‘Stella, dat ben ik niet. Die naam is me opgedrongen toen ik gedoopt werd. Mijn echte naam is Rambisai.’ Rustig haalt Stella ‘Rambisai’ Chiweshe haar potje snuiftabak boven. ‘Het is als koffie, maar dan ook voor het slapengaan.’

De kranige Zimbabwaanse diva lijkt met haar 71 lentes een vreemde eend in de bijt op het hippe, avant-gardistische Eastern Dazefestival. Maar haar spirituele duimharpsolo’s gaan elke categorisering te boven. Voorbij de wereld(muziek), zoveel is zeker.

We volgen pijlen van haar loge naar het podium. ‘Die heb ik zelf getekend, anders verdwaal ik hier.’ Het is stil in de Balzaal van de Vooruit in Gent wanneer ze, alleen, het podium beklimt.

‘Ik ga jullie meenemen op een reis, fasten your seatbelts’, zegt ze ongedwongen, en voor een of andere reden klinken die woorden niet als een cliché wanneer zij ze uitspreekt.

Want weldra zijn we vertrokken, weg, naar God weet waar haar mbira (Zimbabwaanse duimharp, of lamellofoon) ons brengt. Terwijl hypnotiserende ritmes en repetitieve melodieën ons in trance wiegen, begint Stella zachtjes te zingen.

The sound of drums

‘Al van toen ik klein was, heb ik het geroffel van een trom in mij: dingedingeding. Zo luid dat ik toen dacht dat mensen rondom mij het konden horen. Ik imiteerde dat geluid op alles wat ik tegenkwam.’

‘Op een dag, ik was acht, zag ik dat mijn moeder erg opgewonden was, van vroeg in de morgen tot laat in de namiddag. Ik vroeg haar waarom ze zo opgetogen was en ze vertelde me: “Vandaag is de dag dat ik mbira ga luisteren”. Toen ik vroeg wat dat was, zei ze: “Niks voor kinderen van jouw leeftijd”.’

‘Maar ze kon me niet tegenhouden. Ik volgde haar stiekem en toen ik de mbirahut binnenrende, waren de ouderen in alle staten. “Hoe kun je nou een kind meenemen?!” Maar ik mocht blijven, en toen de mbira begon te spelen, zag ik de ouderen bewegen op die vreemde geluiden, en ik kon de maat maar niet vinden.’

Het publiek in de Vooruit kan ervan meespreken. Het eerste applaus mondt uit in een moeilijke ritmische oefening, die Stella vruchteloos in goede banen probeert te leiden. Ze is zichtbaar teleurgesteld.

‘Hoe kan dat nou? In Zimbabwe komt niemand naar mbira luisteren om gewoon te staren! Nee, je moet meedoen!’

‘Ik heb me te veel moeten europeaniseren’

‘Eén mbirastuk wordt normaal urenlang gespeeld. Deze manier van werken, 50 minuutjes spelen, vijf minuutjes voor een liedje, dat is gewoon kinderachtig. Ik heb me helaas te veel moeten europeaniseren.’

Toch blijft ze naar Europa komen. ‘Ooit had ik een droom. Ik zag mezelf op een podium, al wist ik toen nog niet wat dat was. Ik was alleen, en aan de andere kant waren heel wat mensen. Ze waren aan het klappen. En kijk, hier ben ik nu.’

Hartpijn

Het was een lange rit voor iemand als Stella, geboren als vrouw in koloniaal Rhodesië (zoals Zimbabwe tot 1979 heette). ‘Het begon allemaal met hartpijn. Ik hoorde een stem in mijn hoofd die zei: “niets kan je genezen, behalve mbira”. Dus begon ik te zoeken naar iemand die het me kon leren.’

‘Als er een gekkenhuis was geweest, dan hadden ze me er naartoe gesleept’

‘Het probleem was dat geen enkele man aan een vrouw mbira kon leren. Niemand wou een instrument bouwen voor een vrouw. Dat was vreemd voor hen. Zo vreemd dat als er een gekkenhuis was geweest, ze me er naartoe hadden gesleept. Ik had geluk dat er geen was toen.’

‘Na twee jaar zoeken, besloot ik om bij mijn grootvader te rade te gaan. Hij was de enige die me de waarheid kan vertellen, want hij had mij opgevoed. Ik trof hem aan toen hij op zijn dak zat te werken en vroeg hem waarom iedereen vond dat ik geen mbira mocht spelen.’

‘Hij zei: “Geef me vijf minuutjes, dan kom ik naar beneden om het je te vertellen.” Dus ik wachtte. Die vijf minuutjes, die duurden wel vijf jaar. “Weet je, mensen zeggen dat omdat geen enkele man wil trouwen met een vrouw die mbira speelt”, vertelde hij ten slotte.’ 

(c) Dionisio Leitao, CC BY-NC 2.0

Stella ‘Rambisai’ Chiweshe

‘Ik moest lachen. Zo hard dat de tranen in mijn ogen kwamen en ik over de grond begon te rollen. Want ik vond dat geen reden om geen mbira te spelen. Ik wou mezelf genezen.’

‘Dus stuurde hij me naar een ver familielid van hem. Die keek me in de ogen en zei: “ga maar zitten, dan leer ik je spelen”. Zodra hij dat zei, verdween de pijn, het verliet mijn lichaam. Het was een wonder. Op die dag leerde ik twee liedjes.’

De botten van de mensen

‘Sssst’, klinkt het plots door de zaal. ‘Ik wil dat jullie allemaal “Sssst” roepen als ik begin te zingen.’ Voor de rest van de avond is het publiek niet meer te houden. Alsof Stella niks liever wil dan de mond gesnoerd te worden.

‘Ik ben geen zangeres. Ik ben een mbiraspeler. Het is alsof ik luidop aan het denken ben. Als jullie zitten en luisteren, dan zijn jullie ongetwijfeld ook iets aan het denken. Het is als een droom, achteraf herinner ik mij niets meer van wat ik heb gezegd.’

‘Mbira zingt voor zichzelf’

‘Doorgaans wordt er over mbira niet gezongen. Mbira zingt voor zichzelf. Dat kwam pas veel later, toen de ouderen naar de opnamestudio trokken. De producers kenden niets over mbira en eisten van hen dat ze op z’n minst iets zongen.’

‘Nu denken de jonge generaties dat het altijd zo was, sommigen componeren zelfs, schrijven de woorden zie ze willen zingen uit. Nee! Zo gaat dat niet! Daarom vraag ik altijd aan het publiek om “Sssst” tegen me te zeggen.’

Toch was Stella ‘Rambisai’ Chiweshe onvermijdelijk een kind van haar tijd. ‘Het idee om op te nemen begon in 1974. Het kwam van een stem uit de lucht, zo waar de zon staat om tien uur, daarvandaan.’

‘Ik was voetbal aan het kijken toen de stem zei: “Dat nummer van je dat je speelt, Kasawa, we moeten dat opnemen. Het is dringend nodig voor de ziel van de aarde en de botten van de mensen.”’

‘Dat was mijn eerste opname. Echt waar, dat nummer werd overal gespeeld in die dagen. Op de radio, op televisie, elk programma begon ermee.’

(c) Dionisio Leitao, CC BY-NC 2.0

 

Demonen en presidenten

Het was echter niet altijd simpel voor Rambisai om Stella te zijn. Als ritueel instrument was de mbira verboden onder het koloniaal regime van Brits Rhodesië. 

‘In Harare, onze hoofdstad, vloog je zonder proces de gevangenis in als je werd gezien met een mbira. Het was echt taboe om die muziek te maken. Want het behoort tot het rijk van de geesten.’

‘Ik begreep het echt niet, hoe kon de Katholieke Kerk en de politie er nu tegen zijn dat ik mezelf wou genezen? Dus werd ik kwaad, en bleef spelen. Daardoor was ik plots tegen de politie, tegen de regering, tegen de Kerk, tegen de vrouwen, en tegen de mannen!’

‘Mijn hele leven lang heb ik gedaan wat mensen onmogelijk achtten’

‘De vrouwen zeiden dat ik hen in verlegenheid bracht door bij de mannen te zitten als ik optrad. En de mannen begrepen niet waarom ik een manneninstrument speelde. Mijn hele leven lang heb ik dus gedaan wat mensen onmogelijk achtten.’

‘Mijn overgrootvader was een medium voor geesten. Hij werd daarom vermoord door de Britten. Ze hebben zijn hoofd naar Engeland gebracht, het ligt er nog altijd.’

‘Ook onze nationale heldin is van dezelfde totem als ik. Dat maakt me dus een erfgenaam van een zeker verzetsideaal.’

Niet dat Stella zich met politiek wil inlaten. ‘Mbiraspelers mogen nooit een kant kiezen. Want mbira is spiritueel. Wanneer we in mijn land een ceremonie hebben, dan komt iedereen.’

(c) David Livingstone, CC0

Mbira was van oudsher een ritueel instrument, verboden door de koloniale autoriteiten

‘Zelfs zij die niet met elkaar spreken, zij die mekaar haten. Als er mbira is, dan komt iedereen. Mbira is voor de ziel, voor de geest van de mensen.’

Hoe ze over de toekomst van Zimbabwe na Mugabe denkt? ‘Ik denk niet op zo’n manier. Mijn gedachten zijn bij mbira. Maar als je kijkt naar wat gebeurt, dan zie je gewoon gezichten van kleine kinderen. Kinderen die niet weten wat ze doen. Ze zijn zo gelukkig, maar waarom?’

‘Mensen denken dat de president de oorzaak van alle kwaad is’

‘Ze denken dat de economie de volgende dag weer stukken beter zal zijn. Ze denken dat de president de oorzaak van alle kwaad was.’

‘Mensen denken altijd dat het de president is, maar de president is geen yes man. Als hij niet geliefd is bij de westerlingen, dan doen die dat met de economie.’

‘De mensen weten dat gewoon niet. Dus nu gaat hij rusten, en ik vind dat goed. Want hij kan geen gelukkige president zijn voor mensen die niks weten.’

Voor vogels en geesten

‘Laat me eens horen hoe de vogels hier klinken’, beveelt Stella aan het einde van de reis. In de zaal wordt het prompt lente. ‘Lang geleden konden de mensen en de vogels communiceren. Vandaag begrijpen we niet meer wat de vogels ons zeggen.’ Stella leert ons opnieuw luisteren.

‘Als ik ergens ga spelen, dan voel ik aan de lucht dat mbira daar nodig is’

‘Als ik uitgenodigd wordt om ergens te gaan spelen, dan voel ik aan de lucht dat mbira daar nodig is. Spiritueel dan. Eerst en vooral ga ik dan spelen voor de ziel van de aarde.’

‘Ik laat de energie oprijzen en dan gaat het door de voeten van de mensen. Meestal voel ik dat het de mensen raakt, en dan speel ik voor de mensen.’

‘Wat me toeliet om buiten mijn land te gaan spelen, was dat ik op een dag op een podium aan het spelen was en mij afvroeg: “Wat doe ik hier? Die mensen verstaan mijn taal helemaal niet!” Toen zei mijn innerlijke stem: “Kijk naar hen alsof ze mediums zijn, voor de geesten van de voorouders”.’ 

‘Dus als ik speel, dan speel ik voor hen. Maar vooral voor de ziel van de aarde, die door de mensen waait.’

Stella Chiweshe was te zien op de vierde editie van Eastern Daze, georganiseerd door Kraak i.s.m. Vooruit.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2770   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Met de steun van

 2770  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.