Kunstenaar Wael Shawky: ‘Het verleden is een verhaal dat we telkens opnieuw interpreteren en vertalen’

Systemen naast elkaar

Wael Shawky noemt zichzelf een Egyptische kunstenaar. Hij werd geboren in Alexandrië, een miljoenenstad aan de Middellandse Zee. Maar hij is net zo goed thuis in verschillende culturen. Een deel van zijn jeugd bracht hij door in Saudi-Arabië. In Mekka, om precies te zijn. 

‘Van mijn vierde tot mijn dertiende reisde ik tussen twee werelden’, verduidelijkt hij met een vriendelijke, raspende stem. ‘Ik ging naar school in Saudi-Arabië en in de zomer keerde ik telkens terug naar Egypte.’ 

Zijn jeugdervaringen zouden een onuitwisbare stempel drukken op zijn artistieke carrière. Egypte in de jaren ‘70 was een agrarische samenleving, helemaal anders dan, zoals Shawky het zelf beschrijft, de ‘tribale bedoeïnencultuur’ van Saudi-Arabië. Mekka was dan weer een buitenbeentje, omdat het ook toen al een heel kosmopolitische plek was, druk bezocht door de hele moslimwereld. 

‘Mijn werk gaat vaak over samenlevingen die in transitie zijn, die van het ene systeem op het andere overstappen. Neem nu nomadisme en kapitalisme. Beide systemen hebben op het eerste gezicht niets met elkaar gemeen, en toch waren ze nadrukkelijk aanwezig in Saudi-Arabië. Als kind zag ik die hybriditeit in Mekka en het thema fascineert me nog steeds mateloos.’

Onlangs verhuisde Shawky naar de Qatarese hoofdstad Doha. Daar is hij bezig aan een nieuw filmproject over de geschiedenis van de Golfregio. ‘Ik werk samen met historici en professoren van de universiteiten van Qatar en Caïro om materiaal te verzamelen, zodat ik het script kan schrijven.’ 

Het is tekenend voor de manier waarop Shawky te werk gaat: minutieus, met een bijna obsessief oog voor detail en vooral: met massa’s voorbereidingswerk. 

Zijn voorlopige magnum opus, de videoreeks Cabaret Crusades, gaat over de kruistochten. Het drieluik is gebaseerd op het boek The Crusades through Arab eyes (1984) van de Frans-Libanese schrijver Amin Maalouf. Elke film duurt ongeveer een uur. Meer dan 250 aardewerken poppen, de ene nog kleurrijker dan de andere, verbeelden historische personages en belangrijke figuren. 

‘Toen ik met Cabaret Crusades begon, wist ik niet genoeg over de geschiedenis van de kruistochten’, vertelt Shawky. ‘Maar ik heb veel gestudeerd, het kostte me vijf jaar om deze drie films te produceren. Voor mij was het een ongelooflijke kans om veel te lezen.’ 

Net zoals Maalouf wilde Shawky de kruistochten hervertellen vanuit een niet-westers perspectief. Tegelijk wilde hij aantonen dat iedereen, afhankelijk van tijd en ruimte, zijn eigen kijk heeft op de geschiedenis. 

Het verleden, zegt Shawky, is een menselijke constructie, een verhaal dat telkens opnieuw wordt vertaald en geïnterpreteerd. ‘Neem nu het boek van Amin Maalouf. Dat vertelt over de veldslagen die plaatsvonden in de tijd van de kruistochten. Maalouf gebruikte de historische bronnen die ik ook heb gelezen, maar hij goot die in een nieuwe vorm. Op mijn beurt nam ik zijn boek als uitgangspunt en vertaalde het naar een nieuwe drager, film.’

Shawky ziet zichzelf dan ook meer als een vertaler dan een kunstenaar. Wat hem daarbij met name interesseert, is de scheidslijn tussen feit en fictie. Hoe hij dat ziet, verduidelijkt hij met het middeleeuwse Roelantslied, dat de inspiratie vormde voor eerder werk. ‘Daarin houdt Karel de Grote de zon tegen met zijn hand en spreekt hij met engelen. Al deze dingen geloven we niet meer. Maar dat epos gold ooit als geschiedenis. Het mooie daarvan is dat, als we er niet te cynisch mee omgaan, het opnieuw mijn punt bewijst: alle geschiedenis is fictie.’

Genocide in Gaza

Maar daarnaast toont het nog iets anders aan, zegt Shawky: hoe historische verhalen vandaag nog steeds doorwerken. Want hoezeer hij ook blijft teruggrijpen naar evenementen van honderd, soms zelfs duizend jaar geleden, altijd vertellen ze iets over de wereld waarin we nu leven.

‘Mijn laatste werk, I am Hymns of the New Temple, maakte ik voor het culturele centrum Luma in Arles. Het is gebaseerd op de Griekse mythologie. Daarin staat Zeus symbool voor de mensheid in haar zoektocht naar gerechtigheid, een zoektocht die al bestond vóór islam, jodendom of christendom.’ 

Deze mythologische verhalen, zegt Shawky, behandelen dezelfde thema’s die nog steeds brandend actueel zijn: de steun voor dictators, regimes die hun volk uitroeien. ‘Vandaag zien we hoe machtige staten, zoals de Verenigde Staten, Israël blijven steunen, zelfs in zijn genocide. Het is niet zo dat ik dit bewust in mijn werk wilde leggen, het diende zich vanzelf aan omdat de mythologie die parallellen al in zich draagt.’

Zo moeten we ook een van zijn laatste werken begrijpen, de imposante opera Drama 1882, over een opstand van bijna honderdvijftig jaar geleden. In een notendop: in 1879 groeide in Egypte het verzet tegen de toenemende buitenlandse inmenging van met name Groot-Brittannië en Frankrijk. Kolonel Ahmed Urabi, een hooggeplaatste Egyptische officier van boerenafkomst, werd het gezicht van deze onvrede. 

Urabi eiste gelijke kansen in het leger, een grondwet en een halt aan de buitenlandse inmenging. Zijn oproep vond weerklank bij soldaten, boeren en stedelingen. In 1881 dwong hij de toenmalige leider van Egypte tot hervormingen. Maar Groot-Brittannië, bezorgd om het Suezkanaal, greep in. Een jaar later werd Urabi’s leger verslagen. De opstand eindigde met zijn verbanning en de Britse bezetting, die Egypte decennialang zou tekenen.

Shawky maakte Drama 1882 in nauwelijks acht maanden tijd voor het Egyptische paviljoen op de Biënnale van Venetië van 2024. Aanvankelijk had hij een andere film in gedachten, maar door de oorlog in Gaza wijzigde hij zijn plannen. 

En ook al zit er geen enkele verwijzing in naar de genocide, volgens Shawky heeft Drama 1882 wel degelijk resonanties met het heden. ‘Elk werk dat ik vandaag maak gaat over Gaza. Maar ik probeer te vermijden dat het te letterlijk wordt. Ik wil geen kunstenaar zijn die reageert op gebeurtenissen, kunst heeft een hoger doel dan dat.’

Strikte voorwaarden

Toen de Biënnale van Venetië in beeld kwam, wees hij het aanbod in eerste instantie af. ‘Eerlijk, toen in 2011 de revolutie in Egypte uitbrak, besloot ik mij volledig afzijdig te houden. Ik heb nog nooit in Egypte geëxposeerd, ook al kreeg ik daarvoor al vaker uitnodigingen. Dat heb ik altijd geweigerd, omdat ik het regime niet steunde.’ 

Hij vroeg bedenktijd en overlegde met mensen die hij vertrouwt, onder meer zijn galeriehouders. Zij overtuigden hem dat zwijgen geen optie meer was. En dus stemde hij in, maar wel onder strikte voorwaarden. 

‘Ik eiste volledige onafhankelijkheid: de Egyptische regering moest zich volledig afzijdig houden en het werk niet vooraf bekijken of censureren. Tot mijn verbazing ging ze zonder protest akkoord. Uiteindelijk maakten we iets waar iedereen in Egypte trots op was, naar verluidt zelfs de regering. Ook al was geen enkele Egyptische minister op de opening aanwezig.’

In Egypte hebben kunstenaars het sowieso niet makkelijk. Het aantal instellingen voor hedendaagse kunst is er beperkt en dat geldt volgens Shawky evenzeer voor de bredere regio. Daardoor breken er ook weinig Arabische kunstenaars internationaal door, al benadrukt hij dat die er wel degelijk zijn. 

Om die leemte op te vullen, richtte Shawky MASS Alexandria op, een centrum voor jonge kunstenaars dat hij zelf in zijn studio bouwde. Daar worden onder meer workshops, lezingen, seminaries en screenings georganiseerd, geleid door kunstenaars, curatoren en kunstpedagogen. Dankzij die aanpak is het centrum een brug tussen formele kunstopleidingen en een meer experimentele, interdisciplinaire aanpak.

Hetzelfde trucje deed hij over in Qatar, waar hij artistiek leider is van Fire Station, een platform voor jong talent in Doha. Intellectuele discussies organiseren en plekken uit de grond stampen waar ideeën kunnen circuleren, beschouwt Shawky als zijn verantwoordelijkheid, juist omdat de staat die rol niet vervult. 

‘Voor mij moet kunst altijd een standpunt innemen’, besluit Shawky. ‘Je moet als kunstenaar niet noodzakelijk een politiek standpunt innemen, maar je moet wel ergens voor staan. Kunst moet zich richten op menselijkheid en rechtvaardigheid – anders heeft ze geen betekenis. Zonder een duidelijk standpunt is er geen verschil tussen de decoratie van dit winkelcentrum in Qatar, waar wij nu ons videogesprek houden, en het werk van een kunstenaar. Precies dat probeer ik mijn studenten duidelijk te maken: dat kunst pas waarde krijgt als ze een houding durft te tonen.’

Ook in zijn eigen werk waakt hij er voortdurend over dat het niet voorspelbaar wordt. ‘Zodra we denken te weten hoe we kunst moeten maken, wanneer ze geformatteerd wordt, houdt ze op kunst te zijn. Daarom is het noodzakelijk om je eigen onwetendheid te blijven najagen. Alleen dan kan echte creativiteit bloeien.’