Malariaonderzoek dreigt tot stilstand te komen nu Trump de geldkraan dichtdraait

De Amerikaanse financiering die via USAID veel gezondheidsprogramma’s in het Globale Zuiden mogelijk maakte, werd abrupt stopgezet onder de ingrijpende hervormingen van de Amerikaanse president Donald Trump.

Een van de zwaar getroffen programma’s is het Presidentieel Malaria Initiatief (PMI), waarbinnen wetenschappers werken aan nieuwe technologieën om malaria te bestrijden - van de ontwikkeling van milieuvriendelijke bacteriële pellets die muggenlarven doden tot genetisch gewijzigde muggen die wilde populaties kunnen onderdrukken.

‘Zonder stabiele financiering zullen zelfs de beste wapens die we hebben vastlopen’, zegt Jane Carlton die vreest dat de stopzetting van de steun tientallen jaren aan vooruitgang in gevaar brengt.

Welk effect vreest u dat de recente Amerikaanse bezuinigingen zal hebben op malariaprogramma’s?

Jane Carlton: ‘De ontbinding van het PMI, een vijfjarenprogramma om malaria in vijftien Afrikaanse landen te bestrijden, is ronduit catastrofaal. Een model uit een uitgelekte USAID-memo toont aan dat de ineenstorting van het programma zou kunnen leiden tot 18 miljoen nieuwe gevallen en 160.000 doden per jaar.’

‘Oeganda meldt dat klinieken sneltesten rantsoeneren en het PMI-kantoor in Ethiopië heeft de distributie van muskietennetten halverwege de campagne stopgezet.’

‘Zonder stabiele financiering zullen zelfs de beste wapens die we hebben vastlopen.’

‘De voorraden van medicijnen op basis van artemisinine - een stof die werkt als geneesmiddel tegen malaria - slinken: vijf Afrikaanse landen hebben nog minder dan drie maanden aan voorraden.’

‘Dit is niet alleen een gezondheids- maar ook een economische crisis, want onbehandelde malaria kost Afrika jaarlijks 12 miljard dollar aan productiviteitsverlies.’

Hoe kun je sceptici en beleidsmakers in landen met hogere inkomens ervan overtuigen dat investeren in preventie tegen malaria ook voor hen belangrijk is?

Jane Carlton: ‘Ten eerste kan je het eigenbelang benadrukken. Malaria is immers niet “het probleem van iemand anders”. De Verenigde Staten telden vorig jaar tweeduizend gevallen. Dat waren dan wel voornamelijk reizigers, toch zien we dat de Anopheles-muggen er goed gedijen. Zo was er is Florida en in Texas in 2023, na tientallen jaren, opnieuw sprake van lokale besmetting.’

‘In tweede instantie is het belangrijk om het leiderschap van de rijke landen aan te spreken. De VS hebben malaria in de jaren 1950 uitgeroeid door moerasdrainage en het gebruik van DDT - dichloordifenyltrichloorethaan, een bestrijdingsmiddel dat wordt gebruikt om insecten te bestrijden. Het is een morele plicht om die kennis te blijven delen.’

‘Tot slot is er het veiligheidsaspect. Verstoorde regio's zijn vatbaarder voor conflict en een gezonde bevolking is veerkrachtiger.’

U zegt dat de bevriezing van de malaria-financiering ook het genomisch onderzoek naar malariabestrijding zal beïnvloeden. In welke zin?

Jane Carlton: ‘Toen ik ben gestart als onderzoeker, was het bestuderen van malaria als navigeren door een doolhof in het donker. Het sequencen van het genoom van Plasmodium falciparum in de vroege jaren 2000 was revolutionair, het gaf ons de eerste “blauwdruk” van de malariaparasiet. Plots waren we in staat om genen, eiwitten en de metabolische routes te identificeren.’

‘Maar dat heeft nog niet geleid tot een snelle remedie. Genomica, het onderzoeksgebied dat zich bezighoudt met de structuur, functie en evolutie van genen, legde de basis voor precisiegeneeskunde. Vandaag combineren we de genoomgegevens van zowel parasieten, mensen als muggen om resistentie tegen medicijnen en uitbraken op te sporen.’

‘Genomica is een belangrijk hulpmiddel, geen eindpunt. Om genetische inzichten om te zetten in medicijnen is brede samenwerking nodig. Mijn team werkt bijvoorbeeld aan functionele genomica om genen te koppelen aan eigenschappen zoals resistentie tegen medicijnen. Het is een werk van lange adem, maar AI-tools kunnen een enorm hulpmiddel zijn in dit proces. Maar, zonder blijvende financiering zullen deze instrumenten natuurlijk niet meer toegankelijk zijn.’

Hoe verandert kunstmatige intelligentie het malariaonderzoek?

Jane Carlton: ‘AI is een game-changer op drie gebieden. Ten eerste voorspellen de modellen uitbraken door klimaatgegevens te analyseren, naast menselijk gedrag en historische trends. In Ethiopië hielpen deze modellen om massaal muskietennetten te voorzien, nog voordat de regen tot uitbraken kon leiden.’

‘AI is ook krachtig op het vlak van diagnostiek. Algoritmes analyseren bloedstalen om parasieten op te sporen, waardoor menselijke fouten worden verminderd. Validatie in het veld blijft lastig, stof op microscoopglaasjes of slechte verlichting kan de software bijvoorbeeld al in de war brengen.’

‘Als laatste bevordert kunstmatige intelligentie de efficiëntie van medicijnen tegen de parasieten die muggen overbrengen in hun gastheer.’

Zijn er ethische bezwaren bij het gebruik van AI in het malaria-onderzoek?

Jane Carlton: ‘Vooringenomenheid is een risico. De meeste genomische gegevens komen uit Afrika, maar AI-modellen zijn veel vaker getraind in westerse laboratoria.’

‘Als er geen lokale onderzoekers bij betrokken zijn, kunnen tools regionale nuances negeren, zoals hoe Anopheles stephensi, een stedelijke mug die in Afrika in opmars is, zich anders gedraagt dan soorten op het platteland.’

‘Ook bestaat het risico dat de AI-gestuurde ontwikkeling van medicijnen winst boven toegankelijkheid stelt. Wie bezit de patenten? Zullen nieuwe medicijnen betaalbaar zijn in landen met lage inkomens? Deze vragen vereisen een wereldwijde dialoog.’

Welke innovaties boeien u het meest?

Jane Carlton: ‘In Zambia testen we bacteriële pellets die muggenlarven doden zonder dat er chemicaliën aan te pas komen. Ze zijn goedkoop, milieuvriendelijk en kunnen lokaal geproduceerd worden.’

‘Ook genetisch gewijzigde muggen bieden veel mogelijkheden. Ze zijn gemodificeerd zodat ze de overdracht van parasieten blokkeren of minder vruchtbaar zijn.’

‘Proeven in Burkina Faso zijn erg veelbelovend, al is de publieke acceptatie er een hindernis. Dan zijn er ook de mogelijkheden die vaccins bieden. R21 en RTS,S worden uitgerold in negentien Afrikaanse landen. De eerste gegevens uit Ghana laten een daling zien van 30% van malaria bij de kinderen die gevaccineerd zijn.’

Hoe kan onderzoek de valkuilen van 'koloniale wetenschap' vermijden?

Jane Carlton: ‘Echte partnerschappen zijn de sleutel. We vliegen niet gewoon even in, verzamelen monsters en zijn dan weer weg. In India leiden we bijvoorbeeld lokale wetenschappers op om genomische laboratoria te leiden. In Zambia werken lokale leiders van gemeenschappen mee aan proeven met biopesticiden.’

‘Capaciteitsopbouw leidt ertoe dat Afrikaanse onderzoekers het voortouw nemen, wat tot meer doorbraken zal leiden. Maar als de huidige bezuinigingen het onderzoek annuleren, wordt dit opnieuw erg wankel.’

Wat geeft u hoop?

Jane Carlton: ‘De malariakaart wordt kleiner. Egypte is in 2000 malariavrij verklaard. India heeft het aantal gevallen sinds datzelfde jaar teruggebracht van 20 miljoen naar 2 miljoen.’

‘Met vaccins, genetische manipulatie en Afrikaanse landen zoals Nigeria die een tandje bijsteken, kunnen we malaria uitroeien. Nigeria heeft de besparingen van de VS kunnen compenseren door zelf 200 miljoen dollar voor de gezondheidssector vrij te maken.’

‘Maar haast is geboden. Want niets doen kan decennia van vooruitgang teniet doen.’

Dit artikel is eerder verschenen bij IPS-partner SciDev.net