Meena Kandasamy: Kasten zorgen voor een dagelijkse wereldoorlog in India

De Zigeunergodin is een roman die waar gebeurde feiten vertelt, niet op een journalistieke maar op een literaire manier. Dit zijn de feiten: op 25 december 1968 worden in het dorpje Kilvenmani in de Indiase deelstaat Tamil Nadu 44 mannen, vrouwen en kinderen gedood door een bende die ingehuurd was door de landeigenaars van de streek. De context: de landarbeiders waren in staking gegaan om een verhoging van hun loon te eisen. Cruciaal detail: alle 44 slachtoffers waren dalits of kastelozen.

‘De dorpsoudsten van Kilvenmani zijn over sommige dingen heel duidelijk: we vragen niet om grond. We vragen niet om huizen. We vragen om werk omdat we moeten eten. We vragen eten, we vragen onze zes maten rijst, omdat we honger lijden – omdat we niet genoeg verdienen om onze maag te vullen. Misschien komen we om van de honger, maar totdat onze eis wordt ingewilligd, staken we door.’ (blz.113)

Waarom besloot u een boek te schrijven over een historisch incident waarover al een boek en enkele films verschenen, en dat dus niet onbekend is in India?

De duistere kant van onze eigen geschiedenis komt niet aan bod in de geschiedenislessen

Meena Kandasamy: Wat er over de catastrofe van Kilvenmani geschreven is in India, is grotendeels in het Tamil verschenen. En zelfs in Tamil Nadu weten de meeste van mijn leeftijdsgenoten niets over wat er daar in 1968 plaatsvond. Ook in de geschiedenislessen komt dit soort incidenten niet voor.We leren over de vrijheidsstrijd en over de Beweging van Ongebonden Landen, maar de duistere kant van onze eigen geschiedenis komt niet aan bod.

Bovendien is het probleem van kaste ook in de Indiase literatuur volkomen onzichtbaar gemaakt. Het gaat over het verleden, over de diaspora en over relationele problemen, maar de centrale kwesties van ongelijkheid en kaste blijven onbesproken –daarom is het zo belangrijk om er vandaag boeken over te schrijven.

Je hoort vaak zeggen dat literatuur in India niet echt groots is, omdat wij nooit door de existentiële trauma’s van een grote oorlog gegaan zijn. Maar de kastetegenstellingen zijn India’s dagdagelijkse oorlog die weliswaar zonder bombardementen gevoerd wordt, maar evengoed hele dorpen of families wegvaagt.

Hoe bent u persoonlijk zo betrokken geraakt bij het thema kaste?

Meena Kandasamy: Ik vind niet dat mijn betrokkenheid gereduceerd moet worden tot mijn eigen kaste-achtergrond, zoals tegenwoordig door het overwicht van identitaire politiek vaak gebeurt. Toevallig is die achtergrond trouwens zeer gemengd. Mijn ouders hebben bewust voor een kastedoorbrekend huwelijk gekozen en ze hebben hun hele leven, op heel verschillende manieren, geworsteld met het systeem.

Omdat mijn moeder een vrouw van een lagere kaste was, kreeg zij op de universiteit waar ze werkte niet de promotie waar ze recht op had

Mijn vader is van een nomadische stam –een groep die helemaal buiten de systemen van het hindoeïsme valt maar voor het gemak van de Indiase staat onder de categorie Other Backward Caste geplaatst wordt, ook al het helemaal geen kaste- en mijn moeder is van een lagere kaste. Omdat zij een vrouw van een lagere kaste was, kreeg zij op de universiteit waar ze werkte niet de promotie waar ze recht op had, wat tot een 18-jaar lange juridische strijd geleid heeft.

Mijn vader is opgegroeid in een weeshuis na de scheiding van zijn ouders, waarna hij dankzij de steun van een brahmaanse leraar Tamil kon studeren en in de journalistiek terecht kon. Tijdens de periode van de Noodtoestand onder Indira Gandhi werd hij daarom gearresteerd, wat hem daarna motiveerde om actief te zijn in de extreem hindoeïstische voorhoedebeweging RSS, omdat zij zich consequent verzet had tegen de noodtoestand.

Maar de impact van kaste-ongelijkheid in die beweging was dan weer zo groot, dat hij die RSS ontgoocheld verlaten heeft. Ik heb, met andere woorden, gezien hoe het systeem de twee mensen waarvan ik het meest hield vermalen heeft.

Is het niet vreemd dat uw vader, als niet-kastehindoe, zijn toevlucht zocht bij de toch erg hindoechauvinistische RSS?

Meena Kandasamy: Ik denk dat je het best kan vergelijken met de aantrekkingskracht van salafisten in het Midden-Oosten. Mensen omarmen dat soort bewegingen niet omdat ze overtuigd zijn van de inhoudelijke waarde van hun ideologie, maar omdat ze door iedereen anders aan hun lot worden overgelaten. Als er dan iemand langskomt die je wel ziet en erkent, en concrete inspanningen doet voor onderwijs of huisvesting, dan heeft die je gewonnen nog voor je echt weet waarom hij dat doet.

Maar kaste keert dus wel steeds terug als het onontkoombare thema.

Meena Kandasamy: Kaste reduceert het belang en de waardigheid van enorm veel mensen. De kastelozen worden ongetwijfeld het meest geraakt, maar ook voor andere kasten is het systeem ontmenselijkend. Onaanraakbaarheid is de meest brutale consequentie, maar er zijn ook subtielere en meer hypocriete vormen van de schending van de waardigheid van mensen.

Kaste reduceert het belang en de waardigheid van enorm veel mensen

Kaste is een gelaagd systeem dat bijna altijd inhoudt dat er een groep is die boven jou staat, maar ook een groep die onder je staat. Wie kaste verwerpt, moet dan ook bereid zijn de –eventueel kleine- privileges die het systeem biedt te verwerpen.

In Tamil Nadu is er al van in de jaren 1920 een sterke anti-kastebeweging. Het is intussen veel makkelijker geworden om naar de stad te verhuizen waar kastelozen kleermakers, chauffeurs of wat dan ook kunnen worden. Je kan weliswaar je kaste niet achterlaten in het dorp, maar je kan wel uit een feodaal systeem stappen dat generatie na generatie dezelfde ongelijkheid reproduceert.

Maar ook de introductie van de gratis middagmaaltijd op lagere scholen heeft bijgedragen tot een grotere onafhankelijkheid van de landloze landarbeiders tegenover de hoge kaste landeigenaars.

Is kaste noodzakelijk verbonden met hindoeïsme?

Meena Kandasamy: Kasten zijn zeker niet beperkt tot hindoes, je vindt ze ook terug bij christenen en moslims. Of je een hindoe kan zijn en kaste verwerpen, daar twijfel ik aan. Hindoe-devotie hangt heel nauw samen met zuiverheid, en dat is net een kernbegrip waarop de scheiding en hiërarchie van kasten gebaseerd zijn.

Je moet voortdurend het risico nemen om voor kasteverrader gehouden te worden

Bovendien kan je je er niet zomaar in stilte aan kan onttrekken, je moet er voortdurend tegen vechten, het systeem hardop veroordelen, je moet voortdurend het risico nemen om voor kasteverrader gehouden te worden. En de groep mensen die dat aankan, is toch beperkt. Uiteindelijk zwicht de meerderheid voor de conventies rond huwelijk, die in grote mate op kaste gebaseerd zijn.

Hoe bent u omgegaan met feiten en verbeelding, met geschiedenis en literaire vorm bij het schrijven van De Zigeunergodin?

Meena Kandasamy: Een van de vragen die ik moest oplossen, was het gebruik van taal. Aangezien ik in het Engels schreef, kon ik eigenlijk geen gebruik maken van directe dialogen, omdat er zo veel kastecultuur en hiërarchie zit in de manier waarop mensen met elkaar praten in het Tamil, dat je dat toch nooit kan weergeven in het Engels.

Hoe zag ze eruit, welke kleren droeg ze: dat soort voyeuristische details leiden af van de kern van het verhaal

Een ander probleem was dat het bijna onmogelijk is om verhalend weer te geven hoe de politie de slachtoffers ontmenselijkte, als voorwerpen behandelde. Daarom besloot ik dat het beter was een administratief document weer te geven, in zijn zakelijke en gruwelijke detail. Idem voor het formele verzoek van de aanstoker van het geweld om politionele bescherming. Door zo een formeel verzoek op te nemen, toon ik veel scherper hoe de daders een slachtofferrol voor zichzelf creëren.

Wat ik ook niet heb willen doen, is ruimte geven aan beschrijvingen van mensen: hoe zag ze eruit, welke kleren droeg ze, dat soort zaken. Het is een obsessie geworden in media en literatuur om daarop in te zoomen, terwijl dat voyeuristische details zijn die eerder afleiden van de kern van het verhaal dan dat ze eraan toevoegen.

Hoe groot is de ruimte om van dit soort historische drama’s een werk van fictie te maken? Is het aanvaardbaar om je eigen verbeelding toe te voegen aan wat er in Kilvenmani gebeurde?

Meena Kandasamy: Het hele debat over fictie en non-fictie lijkt me heel westers. Iedereen vertelt verhalen en iedereen weet dat je in een verhaal de feiten polijst, opsmukt en herschikt, net om de waarheid beter te doen uitkomen.

Iedereen weet dat je in een verhaal de feiten polijst, opsmukt en herschikt, net om de waarheid beter te doen uitkomen.

Ik verzin niets in dit boek, ik vertel de realiteit van de slachting en van de omstandigheden –de feitelijke machtsverhoudingen, de kastetegenstellingen, de wanhoop- maar ik doe dat op een verhalende manier die de lezer blijft boeien. Wat er over een bepaalde vrouw verteld wordt, kan de samentrekking zijn van de reële ervaringen van verschillende vrouwen, maar het blijven wel reële ervaringen.

Als auteur controleer ik het verhaal, maar dat betekent niet dat het onwaar of verzonnen wordt.

Is dat ook de manier waarop de mensen van het district in kwestie het zien?

Meena Kandasamy: Zij waren vooral verontwaardigd over “het verhaal” dat in 1968 in de media verteld werd over de slachting. Daarin werd de nadruk gelegd op de dreigende agressie van de landarbeiders tegen de grondbezitters. En als de klassetegenstellingen wel juist voorgesteld werden, verdween meestal het feit dat de slachtoffers allemaal dalits waren uit beeld. Dat heeft te maken met een diepgeworteld wantrouwen bij links tegenover de dalits, dat zowel kaste- als klasse-oorzaken heeft.

Dalits worden gebruikt als stakingsbrekers, omdat ze zo verpauperd zijn dat ze de kans op een aantal dagen betaald werk niet kunnen weigeren

Heel vaak worden Dalits immers gebruikt als stakingsbrekers, omdat ze zo verpauperd zijn dat ze de kans om een aantal dagen betaald werk te doen niet kunnen weigeren. Dat leidt in sommige gevallen tot collectief geweld van kaste-arbeiders tegen dalitgemeenschappen.

Die verwrongen verhouding tussen klassenstrijd en dalitstrijd is al een eeuw oud. De eerste vakbond in Madras (Chennai) werd opgericht in 1918 en de eerste staking ontstond na een incident toen een werknemer een opdracht kreeg waarvan hij vond dat hij dat als kastehindoe niet kon doen, en dat enkel een kasteloze dat moest doen.

Bij het drama in Kilvanmani stierven “slechts” vijf mannen, terwijl 16 vrouwen en 23 kinderen de dood vonden. Het verhaal van de slachting wordt ook verteld door een vrouw. Is dat van belang?

Meena Kandasamy: De impact van de positie van vrouwen in dit conflict verdient inderdaad meer aandacht, en ooit wellicht een ander boek verdient. Op dit moment weigeren de mannen en vrouwen in het dorp verder te gaan dan te zeggen dat er “onnoemelijke zaken” gebeurden met de vrouwen van de protesterende dorpen.

Ik respecteer die stilte, omdat ik geen voyeur wil zijn, maar er komt zeker een dag dat ze klaar zijn om explicieter te vertellen over het seksueel geweld dat plaatsvond. Dan moet dat perspectief verder toegevoegd worden aan het geheel van het verhaal, want kaste is ook een zaak met enorme genderconsequenties.

De zuiverheid van kaste leidt tot het overtrokken belang van maagdelijkheid

De zuiverheid van kaste leidt immers ook tot het enorm overtrokken belang van maagdelijkheid bij meisjes: de kaste-afstamming moeten beschermd worden en dat wordt afgedwongen door de seksualiteit van vrouwen te controleren.

Zorgt de mediatisering van verkrachtingen sinds de gruwelijke aanranding in Delhi van december 2012 voor een andere omgang met het fenomeen?

Meena Kandasamy: De reden dat er zo veel aandacht was voor deze verkrachting is het feit dat ze plaatsvond in het hart van het land, en dat televisiejournalistiek in grote mate gedomineerd wordt door vrouwen –die zich maar al te goed herkenden in het gruwelijke verhaal. Dat bewijst nog maar eens dat vrouwen in machtsposities wel degelijk een verschil kunnen maken.

Het effect was dat woorden als verkrachting en wat dat betekent in alle huiskamers terecht kwamen. Dat was ongehoord in India, waar je zelfs in familiekring verbloemende termen zou gebruiken. De hele media-aandacht doorbrak een eeuwenlange cultuur van stilte.

Met andere woorden: zelfs de hyper gecommercialiseerde media in India zorgen op bepaalde momenten voor reële maatschappelijke verandering?

Meena Kandasamy: Door de massale aandacht ontstaat inderdaad een onontkoombare noodzaak bij politici om iets te doen, iets te zeggen dat antwoordt op de vragen in de media. Tegelijk is er het enorme gevaar dat iemand die commentaar geeft op tv helemaal gereduceerd wordt tot de zestig seconden soundbyte die je daar mag leveren.

Daarom heb ik besloten uit dat circus te stappen en al schrijvend de controle over mijn eigen gedachten en de manier waarop ze in de samenleving komen te versterken.

De zigeunergodin door Meena Kandasamy is uitgegeven door Atlas Contact. 288 blzn. ISBN 978 90 2544 708 3