Grootste Roemeense schrijver hard voor Roemeense leiders, hoopvol over Roemenen
Mircea Cărtărescu: ‘Wat nu in Roemenië gebeurt, is de heropleving van de plunderstaat’
Het is tijd dat Vlaanderen deze gedoodverfde winnaar van de Nobelprijs voor de Literatuur, en grootmeester van het magisch realisme leert kennen. Nu Roemenië het autoritaire pad opgaat, winnen kritische stemmen uit de culturele wereld aan belang.
Met tientallen staan ze in de rij voor een handtekening van hun grote schrijver, Mircea Cărtărescu. Hoewel de naam bij de meeste Vlamingen waarschijnlijk geen belletje doet rinkelen, zit de zaal afgeladen vol. Zo goed als alle aanwezigen tijdens de literaire avond in de Brusselse Bozar behoren dan ook tot de Roemeense diaspora.
Elke Roemeen kent Cărtărescu, de grootste, meest vertaalde, nog levende Roemeense schrijver. In Latijns-Amerika wordt hij aanbeden: in Colombia en Argentinië vult hij culturele paleizen met een capaciteit tot wel duizend mensen. Zij zien in Cărtărescu de invloed van het magische realisme van hun eigen literaire helden Casares, Sabato, Marquez en Vargas Llosa. Stuk voor stuk schrijvers die Cărtărescu maakten tot wie hij vandaag is.
Hoog tijd dat ook Vlaanderen deze Roemeense grootmeester leert kennen. En waarom wachten tot hij vroeg of laat toch die Nobelprijs voor de Literatuur krijgt? Cărtărescu werd al meermaals genomineerd en literaire critici gaan ervan uit dat hij de prijs ooit zal winnen.
In de voetsporen van de groten
Cărtărescu heeft meer dan dertig boeken op zijn naam staan. Zowat elke gevestigde culturele instelling in Roemenië huldigde Cărtărescu met de hoogste onderscheiding. Ook internationaal viel hij in de prijzen: vorig jaar met de Duitse Thomas-Mann-Preis en de internationale Formentor Prijs voor Literatuur, eerder al met de Berlijnse Internationaler Literaturpreis, de Leipziger Buchpreis zur Europäischen Verständung en de Europäischer Literaturpreis van het Oostenrijkse ministerie van Cultuur. Zo trad Cărtărescu in de voetsporen van Umberto Eco, Salman Rushdie, Milan Kundera, Simone de Beauvoir, Samuel Beckett, Pankaj Mishra, Timothy Snyder, Ian Kershaw, Geert Mak, Hugo Claus en andere grootheden.
Cărtărescu’s Orbitor-trilogie is een imposant meesterwerk van bijna 1500 bladzijden over de geschiedenis van zijn familie en zijn eigen traumatische jeugdervaringen in het communistische Boekarest. Ze werd naar het Nederlands vertaald door schrijver en vertaler-tolk Jan Willem Bos, al sinds de jaren ’90 een goede vriend van Cărtărescu.
In De wetenden, het eerste deel, zijn het vooral de met overvloedige woordenschat beschreven hallucinaties en visioenen die imponeren. Het boek lijkt wel geschreven in een roes. Het is één lange stroom van woorden, gedachten en beelden. Het resultaat is een onvoorstelbaar delirium waarin werkelijkheid en fantasie naadloos in elkaar overgaan. In De trofee, het tweede deel, beginnen concrete verwijzingen naar Cărtărescu’s jeugd door te schemeren. Het onmetelijke mausoleum, het laatste deel, is een politieke roman over de grote veranderingen tijdens de Roemeense revolutie van 1989. ‘Een soort radiografie van de communistische periode die ik overleefde, bijtende satire tegen de mensen die mijn jeugd hebben gestolen’, zegt Cărtărescu.
Cărtărescu is niet alleen schrijver en professor literatuur aan de Universiteit van Boekarest. Regelmatig schrijft hij ook politieke essays en columns. Nu Roemenië samen met Polen en Hongarije het autoritaire pad opgaat, winnen kritische stemmen uit de culturele wereld aan belang.
Zo zacht als hij is tijdens gesprekken over literatuur, zo hard en onverbloemd spreekt hij over de Roemeense politiek en de dramatische toestand van democratie en rechtsstaat in Centraal-Europa:
‘Onze leiders hebben geen geweten. Ze zijn zoals de heersers uit het verleden, die niets anders kennen dan de taal van de rauwe macht’
‘Het is moeilijk om uit te leggen aan iemand die niet in Roemenië leeft. Het hangt in de lucht die je inademt. Onze leiders behoren tot het soort mensen zonder geweten of moreel besef. Ze zijn zoals de heersers uit het verleden, die niets anders kennen dan de taal van de rauwe macht, die alles vertrappelen wat ze op hun pad tegenkomen. Ze belichamen het kwaad. Er zijn mensen die je niet anders kunt benoemen.’
In Newsweek Romania liet hij vorige maand nog optekenen dat Roemeense schrijvers volgens hem verlaten zijn door de Roemeense staat, ‘behalve zij die gecompromitteerd zijn door de staat. En ik heb lang geleden al gekozen tussen verwaarloosd of gecompromitteerd worden.’
Maar nu staat Cărtărescu in Brussel onder een cultureel programma van het Roemeense voorzitterschap van de EU, dat nog tot juni duurt. Het officiële Roemeense Culturele Instituut wil Roemeense kunstenaars meer onder de aandacht brengen in Europa.
Mircea Cărtărescu: De Roemenen zijn vereerd met dit voorzitterschap. Ik doe dit niet als uithangbord van de mensen die op dit moment Roemenië besturen, maar van wat Roemenië aan de rest van Europa te bieden heeft. Politiek is niet de hoofdreden waarom ik hier ben, maar als iemand me vraagt wat er op mijn lever ligt, zal ik zeker antwoorden.
Ik wil beginnen met een disclaimer. Na het lezen van uw werk, het moet gezegd, een literair hoogstandje, voelt spreken over de dagdagelijkse politieke machtspelletjes haast als oneer aandoen aan de tijdloze literatuur die u heeft geschreven.
Mircea Cărtărescu: De materiële wereld is slechts vluchtig. Mijn innerlijke leven is mijn echte leven. Alleen als ik schrijf, als ik voor mijn notaboekjes zit, voel ik dat ik echt leef. In de literatuur kan ik de eeuwigdurende waarheden vinden die uitgedrukt worden in de psychologie en de filosofie, in het innerlijke leven.
In mijn boeken vertrek ik vanuit magisch realisme en surrealisme, maar gaandeweg ga ik over op de realiteit in eenzelfde literaire stijl. Er is geen punt waarop je kan zeggen: hier stopt de realiteit en daar beginnen fictie, dromen en hallucinaties.
De lezer merkt de overgang tussen nachtmerrie en historische nachtmerrie niet. Een nachtmerrie in dromen of een nachtmerrie in het echte leven, het brengt dezelfde pijn en angst voort. De innerlijke beleving is dezelfde in fictie én realiteit. Het is die innerlijke beleving die fundamenteel is. De vluchtige sociale en politieke waarheden van onze tijd zijn niet dwingend genoeg voor literatuur.
De huidige politieke situatie zou u dus niet tot literatuur kunnen inspireren zoals de communistische dictatuur u inspireerde?
Mircea Cărtărescu: Neen. Als ik iets wil zeggen over de Roemeense politiek doe ik dat in artikels of essays. Het heden wordt pas interessant voor de literatuur als je erop kunt terugkijken door de filter van het geheugen.
Waarom vindt u het als literatuurschrijver belangrijk om politiek stelling in te nemen?
Mircea Cărtărescu: Ik doe gewoon mijn burgerplicht. Ik zou me schamen als ik het platform dat mijn bekendheid me biedt niet zou gebruiken om me uit te spreken over de gevaarlijke politieke ontwikkeling in ons land. Mijn rechtvaardigheidsgevoel is zowel voor als na de revolutie van 1989 herhaaldelijk zwaar op de proef gesteld.
U leefde meer dan de helft van uw leven in een dictatuur. Doet de gevaarlijke politieke ontwikkeling vandaag u dan denken aan het regime van Ceauşescu?
Mircea Cărtărescu: Wat nu in Roemenië gebeurt, is een heropleving van wat we decennia geleden hebben ervaren. Een kleine groep mensen bezette de staatsmacht en plunderde het land zonder de noden van de bevolking te overwegen.
‘Veel Roemenen voelen de huidige regering aan als een vreemde afwijking in de ontwikkeling van ons land tot moderne Europese democratie’
Zo is het tegenwoordig ook. Er zijn krachten aan het werk die onze vooruitgang op het gebied van democratie en rechtsstaat proberen uit te wissen. Ze hebben de strijd tegen corruptie stopgezet en de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht fel aangevallen.
Het zijn weinig geciviliseerde machtswellustelingen zonder bestuurscapaciteiten. Hun opleidingsniveau is zo laag dat ze niet eens beschaafd Roemeens kunnen spreken. Ik zeg het niet graag, maar het is de waarheid.
Ook onder Ceauşescu werden bestuurders geselecteerd wegens hun loyaliteit aan de corrupte machthebbers, niet wegens hun bestuurscapaciteiten. Daarom komen Roemenen de afgelopen vijf jaar voortdurend op straat.
U nam zelf aan de meeste protesten deel. Was u er ook bij op 10 augustus 2018, toen de politie traangas en wapenstokken bovenhaalde?
Mircea Cărtărescu: Ja, en die dag zal ik nooit vergeten. 60.000 mensen samen op een plein, kleine kinderen, ouderen. De sfeer was broederlijk. Niemand had geweld verwacht. Het was zoals in een film, zoals protesten in Latijns-Amerika worden neergeslagen. Een ander soort wereld.
Welk gevoel domineerde die dag: hoop, of angst dat het autoritarisme terugkeert?
Mircea Cărtărescu: Het is stresserend om te voelen dat je de hele tijd op straat moet komen om je land te verdedigen, dat je je dagelijkse leven moet achterlaten, moet bevriezen op straat, moet roepen voor deuren die nooit openen, elke dag dezelfde gezichten moet zien, dezelfde schandalen en dezelfde incompetentie moet aanhoren.
Maar toch domineerde hoop. Een belangrijk deel van de Roemeense bevolking voelt de huidige regering aan als een anomalie, een vreemde afwijking in de ontwikkeling van ons land tot een moderne Europese democratie. Die Roemenen houden niet van Stockholmsyndroom-achtig gedrag, van je te werpen in de armen van je onderdrukker.
In Newsweek Romania klonk u vorige maand minder hoopvol: ‘Het zijn altijd dezelfde mensen die op straat komen, niet de hele Roemeense samenleving. Veel mensen reageren niet op onrecht. Ze zijn zich niet bewust van hun burgerplicht en trekken zich terug achter de muren van hun huizen.’ Wat is er veranderd?
Mircea Cărtărescu: De corrupte regeringspartij PSD (sociaaldemocraten, red.) is sterk gezakt in de peilingen. De meeste Roemenen voelen aan dat de kleine groep PSD-criminelen een echte dictatoriale macht zou kunnen worden als ze verder zou besturen. En, heel belangrijk: de vastberaden minderheid op straat heeft het pad geëffend voor de opmars van een echte politieke oppositie.
‘Sinds kort heeft Roemenië opnieuw een sterke oppositie. Drie pro-Europese, liberale partijen kunnen de meerderheid vormen na de volgende verkiezingen. Dat geeft mij hoop’
U bedoelt de nieuwe partij van ex-premier Dacian Cioloş? U postte op Facebook foto’s van Cioloş en was met hem tijdens de protesten in Boekarest. Moet een schrijver dat doen?
Mircea Cărtărescu: Als leiders principes verdedigen waarin ik geloof – de strijd tegen corruptie, een Europese koers, respect voor de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, verzet tegen de machtsgreep van de PSD – dan steun ik dat.
Zeker omdat er tot twee jaar geleden geen oppositie die naam waardig was. Alleen maar oude partijen. De kiezers zagen die oude partijen niet als een alternatief.
Nu zijn er geloofwaardige, nieuwe politieke initiatieven opgedoken: twee liberale partijen die een alliantie sloten voor de verkiezingen, de Red Roemenië-Unie en Vrijheid Eenheid en Solidariteit van Cioloş. Dat is een belangrijke ontwikkeling. Samen met de Nationaal-Liberale Partij van president Iohannis kunnen ze de meerderheid vormen.
Dat geeft mij hoop omdat het allemaal progressieve pro-Europese partijen zijn die de liberale democratie verdedigd hebben.
Mircea Cărtărescu (r) met ex-premier Dacian Cioloş (midden) tijdens een demonstratie tegen de Roemeense regering in Boekarest (foto: Facebook Mircea Cărtărescu)
Als ze de PSD zouden verslagen, zouden ze alle autoritaire maatregelen moeten terugschroeven.
Mircea Cărtărescu: Een autoritaire machtsgreep terugschroeven, is niet makkelijk. Hopelijk is er nog geen onherstelbare schade aangericht, want de PSD legt de fundamenten voor een autocratie.
Ze verloren eerder al eens de macht. Toen lieten ze zo’n chaos achter dat de liberalen het daarna moeilijk hadden om orde op zaken te stellen. Mensen waren niet boos op zij die de ramp hadden aangericht, maar op zij die ze niet konden oplossen. Natuurlijk zijn we bang dat dezelfde carrousel blijft draaien. Maar laten we eerst de verkiezingen winnen en dan zullen we zien.
Als de oppositie de verkiezingen zou winnen, vreest de PSD natuurlijk dat hun politici alsnog naar de gevangenis zullen moeten wegens corruptie.
Mircea Cărtărescu: De oppositie bestaat inderdaad uit partijen die de afgelopen jaren Laura Codruța Kövesi hebben gesteund, de ontslagen hoofdaanklager van het Nationale Anticorruptie Departement. Zij zorgde ervoor dat honderden corrupte politici en zakenmannen veroordeeld werden.
Daarom blijft de PSD de rechterlijke macht onderwerpen en zullen ze verkiezingen manipuleren. Gerechtigheid ontlopen voor corruptie is hun enige obsessie. Het beweegt hen tot absurde daden: ze hebben bij andere EU-lidstaten gelobby’t tegen Kövesi, onze eigen Roemeense kandidaat voor het Europese Openbare Ministerie (EOM).
‘Veel Roemenen beschouwen de opmars van anticorruptie-aanklager Laura Kövesi in de instellingen van de EU als een bewijs van het feit dat de EU aan de kant van de bevolking staat’
De Europese Raad van de lidstaten steunt inderdaad een andere kandidaat. Maar het Europese Parlement steunt officieel haar kandidatuur. Op Facebook spreekt u vol bewondering over Kövesi.
Mircea Cărtărescu: Ze is nu eenmaal een bijzondere vrouw. Ik bewonder haar enorm. Ze kreeg ongelooflijke aanvallen te verwerken, maar is vastberaden. De Roemeense minister van Justitie ontsloeg haar, ze probeert gewoon hogerop te klimmen. Dat geeft me hoop. Veel Roemenen beschouwen haar opmars in de instellingen van de EU als een bewijs van het feit dat de EU aan de kant van de bevolking staat, niet aan de kant van de corrupte leiders.
We zijn trots op Kövesi en we kunnen niet wachten tot ze geïnstalleerd wordt als hoofdaanklager van het EOM.
Om dat te voorkomen, tiert de propaganda in Roemenië opnieuw welig.
Mircea Cărtărescu: De PSD heeft dezelfde adviseurs als de Hongaarse premier Viktor Orbán. Ook in Roemenië wordt het verhaal van een samenzwering door de Hongaars-Amerikaanse miljardair George Soros massaal gepusht. Mensen die demonstreren tegen de regering worden op nieuwsuitzendingen op de televisie onomwonden “Sorosisten” genoemd. Voor je zit dus een Sorosist, een handlanger van George Soros.
Ze hebben televisieprogramma’s die alles op zijn kop draaien. Als je zegt dat zij de wet schenden, bestoken ze miljoenen mensen dag in dag uit met nepnieuws dat de anderen de wet schenden. Dat de regering de democratie juist beschermt tegen de elementen van de oude inlichtingendiensten. Op een perverse manier maken ze zwart wit en wit zwart.
© Pieter Stockmans
Regeringen in Centraal-Europa veranderen het politieke stelsel waar zij nochtans mee akkoord gingen toen ze toetraden tot de EU.
Mircea Cărtărescu: Veel mensen hebben na de val van het communisme geen sociaaleconomische zekerheid gekregen van het nieuwe systeem. Meer nog, dat systeem creëert zelfs steeds meer onzekerheid.
Angsten voor de gevolgen van de globalisering en het kapitalisme, internationale bedrijven, banken, nieuwe technologieën, worden op één hoop gegooid met angsten voor pakweg immigranten en homo’s. Politici plakken één gezicht op al die vijanden: George Soros, de “parallelle staat”, de Europese Unie, Brussel,… Ze maken de angsten nog vernietigender in plaats van ze op te lossen.
De EU is er niet in geslaagd om economische veiligheid te creëren in Centraal-Europa?
Mircea Cărtărescu: Onmiddellijk na de val van het communisme had de EU met een Marshallplan voor Oost-Europa moeten komen. Onze landen waren totaal geruïneerd. Mensen voelden niet dat Europa hen hielp toen ze die hulp het meest nodig hadden. Daardoor voelen ze zich tot vandaag misschien niet helemaal “Europeaan”, of erkend door “Europa”.
Het is problematisch dat er geen Europese identiteit is gekomen. Ze ervaren geen trots om Europeaan te zijn. De EU heeft van de Centraal-Europeanen geen Europeanen gemaakt. Binnenkort zijn het Europese parlementsverkiezingen. Dan zie je altijd hoe onverschillig ze staan tegenover Europa.
‘Na de val van het communisme hadden jullie met een Marshallplan voor Oost-Europa moeten komen. Toen we twintig jaar later lid werden van de EU, was de schade al aangericht. De EU kon van Centraal-Europeanen geen Europeanen maken’
In de Centraal-Europese lidstaten is de opkomst voor Europese verkiezingen steevast het laagst: schommelend ergens rond de twintig procent. Waar hebben we gefaald?
Mircea Cărtărescu: De jongeren stemmen niet. In Roemenië is dat echt een probleem. Als we deze nieuwe generatie niet kunnen politiseren, zullen jullie ons verliezen. En wij zullen onszelf verliezen. Want we maken geen kans zonder de EU.
In de jaren 90 was er geen Marshallplan voor Oost-Europa, maar tegenwoordig stromen wel miljarden structurele EU-subsidies naar de regio.
Mircea Cărtărescu: Pas twintig jaar later, toen we lid werden van de EU, begon die hulp. De schade was toen al grotendeels aangericht.
De verwachtingen waren toen zo hoog gespannen dat de trage vooruitgang voor diepe frustratie zorgde. Die frustratie wordt nu uitgebuit om mensen tegen de EU op te zetten.
In deze situatie van sociaaleconomische, maar ook geopolitieke onzekerheid is het een schande dat politieke partijen daar misbruik van maken, en deze ongelukkige landen nog verder wegduwen in de grijze zone waar bijvoorbeeld Moldavië, Oekraïne en Wit-Rusland wegkwijnen.
In de Russische invloedssfeer?
Mircea Cărtărescu: Rusland is zeer toegewijd aan propaganda, zeker in Oost-Europa. Onze landen waren deel van het Sovjetsysteem. Dat is nog niet helemaal weg. Ik hoop dat Roemenen niet in het Russische lokaas zullen bijten. Ik vertrouw erop dat ze, als ze de echte dreiging voelen van weg te drijven van Europa, twee keer zullen nadenken.
Dat is onze grootste angst, dat Roemenië in die grijze zone tussen Oost en West belandt en dat we niet meer vooruit geraken. Deze afspraak met de geschiedenis missen, is misschien wel een grotere ramp dan het communisme. Het is onvatbaar voor mij. Dus ben ik optimistisch. Ik, en vele anderen in mijn land, zullen alles doen wat in onze macht ligt om dat te voorkomen.
U zei ook al dat u eraan denkt om het land te verlaten.
Mircea Cărtărescu: Roemenië is een land dat je moet verlaten. De verstandigste Roemenen zijn al lang vertrokken. Een kwart van de Roemenen verliet het land de afgelopen tien jaar. Lang niet allemaal om economische redenen. Ze kunnen gewoon de verstikkende sfeer van voortdurende leugens, haat, van iedereen tegen iedereen, niet langer verdragen.
Wat moet ik doen? Mijn carrière als schrijver opgeven en voltijds columnist of activist worden? Of me wijden aan werk en familie, me ergens op een stille plaats op mezelf terugtrekken? Het probleem is dat er tegenwoordig geen stille plaats bestaat in Europa en de rest van de wereld. Overal zie je zorgwekkende ontwikkelingen. Ik moet schrijven, maar ik kan me ook niet losmaken van de wereld waarin ik leef.
Cărtărescu bezong in de Bozar zijn liefde voor de literatuur
‘Schrijven doe ik zonder vooropgesteld plan. Ik weet niet waar ik zal uitkomen. Termieten weten dat ook niet als ze hun complexe termietenheuvel vol kamers bouwen. Het plan zit in hen. Ze zijn zelf het plan. Zo is het ook bij mijn boeken: het plan is mijn eigen geest. Daarom schrijf ik mijn boeken van begin tot einde met de hand, zonder ook maar één passage te bewerken, weg te laten of te verplaatsen. Mensen geloven dat niet, maar toch is het zo. Ik geloof in wat uit mijzelf komt, als een soort religie. Mijn boeken schrijven zichzelf.’
‘In Zuid-Amerika heb ik de tijd van mijn leven beleefd. Ik heb dat continent altijd als mijn tweede vaderland ervaren. Het waren hun grote schrijvers van het magisch realisme die de schrijversmicrobe in mij aanwakkerden. Nergens anders heb ik zo’n machtig gevoel van geliefd te zijn als daar. Lezingen in prachtige zalen met duizenden mensen. Anderhalf uur signeren. Een oude man die een uur in de rij had gestaan en zich aan mij voorstelt als de broer van Gabriel Garcia Marquez. Ik zeg dat niet om op te scheppen, maar omdat ik diepgeraakt ben door hun passie voor literatuur. Hun literaire helden zijn ware volkshelden. Het is een wereld waarin schrijvers nog de identiteit van een volk kunnen bepalen. Zij lezen vandaag met dezelfde passie als wij in de jaren ’70, alsof hun levens ervan afhangen.’
‘In de jaren ’70 was ik een student in Boekarest. Ik las acht uur per dag, opgesloten op mijn kamertje. Ik was gek. Mijn moeder was bezorgd. Mijn familie had geen boeken, ik ging naar de bibliotheek: één kamer, vier muren vol boeken. Ik heb ze allemaal gelezen. En al die jaren heb ik in die kamer niet één andere persoon gezien buiten de verveelde bibliothecaris.’
De wetenden door Mircea Cărtărescu is uitgegeven door De Bezige Bij. 496 blzn. ISBN 9789023451174
De trofee door Mircea Cărtărescu is uitgegeven door De Bezige Bij. 544 blzn. ISBN 9789023476153
Het onmetelijke mausoleum door Mircea Cărtărescu is uitgegeven door De Bezige Bij. 624 blzn. ISBN 9789023491996