Nelson Mandela en Top Gear

‘Ik heb Jeremy Clarkson zelf nooit ontmoet’, zegt la Grange, wanneer ik haar interview in Amsterdam. ‘Begin 2010 is de Mandela-stichting benaderd door Top Gear, met de vraag voor een partnerschap. De opbrengst van de fundraiser zou naar ons gaan.’

‘Wij dachten dat de cameralui van ‘s werelds meest bekeken BBC-programma zouden filmen bij de Stichting. Dat kon toch alleen maar goede reclame opleveren? Niet dus!’

Jeremy Clarkson en James May lieten zich tegen haar verwachting niet eens zien op de fundraising-avond en wanneer Clarkson ‘s anderendaags bij Mandela op bezoek gaat, vraagt hij de één-en-negentigjarige ex-president of die ooit al ‘s een lapdance kreeg. ‘Ik wist dat Jeremy Clarkson grappig kon zijn, maar ik dacht wel dat hij tact zou hebben’, aldus la Grange. ‘Ik vond dat echt niet kunnen, zoiets vraag je niet aan een oud staatshoofd.’

Dat een groot part van de ingezamelde 800.000 Rand (meer dan 60.000 euro) ook nog afgeroomd werd, maakte Mandela’s rechterhand al helemaal boos. ‘In de pers ben ik daarvoor afgedaan als een bitch, maar het zei zo. Ik ben wel vaker versleten voor harde tante, voor heks, voor Rottweiler. In het begin viel me dat moeilijk. Ik ben een gevoelige ziel. Na verloop van tijd word je harder.’

Zelda begon als typiste op het kabinet van president Mandela en werd later zijn confidante en gatekeeper. Ze groeide op als blanke Afrikaner onder het Apartheidsregime in Zuid-Afrika. Haar leven veranderde radicaal toen ze op jonge leeftijd in de ban raakte van Madiba’s charismatische prsoonlijkheid.

La Grange was 23 jaar oud toen ze eerder toevallig terechtkwam op het kabinet van de nieuwbakken president. Mandela was komen aanlopen in de gang en schudde de jonge typiste de hand. Goedemorgen, Meneer Mandela. Ze kon door de grond zakken van schaamte, omdat ze niet ‘Mijnheer de President’ had gezegd. Zeldina – zoals Mandela haar later zou gaan noemen –  barstte in tranen uit. Slechts met moeite kon de bejaarde Mandela haar bedaren. It’s OK, calm down, I think you are overreacting.

Dit is de jonge Zelda la Grange ten voeten uit: een ietwat naïef hardwerkend boere-meisie uit een middenklassersgezin, dat weinig kaas gegeten heeft van politiek en daar ook eerlijk voor uitkomt, maar zich met volle overgave wijdt aan haar levenstaak. ‘Mijn wens om iemand onvoorwaardelijk te behagen pastte goed bij Mandela’s drang naar absolute loyauteit’. Het zou haar bloed, zweet en tranen kosten worden om de agenda te bestieren van een man die nooit moe scheen te worden.

‘Na zijn pensioen in 1999 was ik de enige die voor hem bleef werken. Tot dan was het mijn taak geweest om samen met een collega een voorselectie te doen van de aanvragen voor de president. Wij moesten beslissen welke aan het comitee dat daarover ging, zouden worden voorgelegd’.

Een papegaai die zogezegd kon praten met de stem van Mandela, heeft het bijvoorbeeld niet gehaald, lacht ze. ‘Wij moesten uitmaken welke kans maakten om door het comité weerhouden te worden of net niet.’

Tijdens het interview, duurt het even vooraleer la Grange haar defensie laat zakken. La Grange is moe na de vele interviews en heeft er gisteren ook al twee motivationele speeches opzitten. Dat is één van de bijverdiensten sinds ze haar job als assistente van Mandela kwijt is.

Naarmate het gesprek vordert, worden de afgemeten antwoorden langer en uitgebreider. Tijdens de fotoshoot toont ze zelfs gewillig de tattoo die ze op 1 maart 2012 liet aanbrengen zodra ze niet langer gewenst was aan Mandela’s zijde. Een symbool voor een nieuwe start, na achttien jaar in het teken van één man. La Grange kon bij leven en welzijn van Mandela immers geen privé-leven opbouwen die naam waardig. Later zou de familie haar weghouden van de doodzieke Mandela en ze bleef bij Madiba’s dood aanvankelijk verweesd achter.

Die periode ligt echter achter haar, zegt ze nu. ‘Achttien maanden later, herinner ik mij vooral mijn laatste bezoek. Khulu zat vol buisjes en slangetjes, maar bij het horen van mijn stem, deed hij zijn ogen open en lachtte mij toe. Je bent de enige naar wie hij nog glimlacht, zei Graça Machel achteraf plagerig.’

Bijna anderhalf jaar na Mandela’s dood in december 2013 viert Zuid-Afrika Freedom Day, de jaarlijkse feestdag die de eerste democratische verkiezingen herdenkt. De regenboognatie verkeert echter in schock, sinds woedende Zuid-Afrikanen Afrikaanse ‘buitenlanders’ hebben gedood en het land uitgejaagd.

‘Het is makkelijker om iemand anders te veranderen, dan jezelf. Dat zei Mandela steeds. Wij vinden allemaal dat andermans gedrag moet wijzigen, maar doen zelf geen moeite. Op de duur wordt fout gedrag, zoals corruptie, aanvaardbaar. Het is zoals met mode. Iemand draagt een afzichtelijke jurk en na drie keer wordt hij acceptabel. Nog tien keer die jurk aandoen en we reppen ons met z’n allen naar de winkel’.

Mandela – la Grange mocht hem khulu of “grootvader” noemen –  nam haar aanvankelijk aan boord omdat hij vond dat zijn kabinet alle kleuren van Zuid-Afrika moest vertegenwoordigen. Ze zal hem blindelings volgen en stelt ook geen vragen bij verkeerde keuzes, zoals wanneer Mandela zijn familie laten sponsoren door een koning of bedenkelijke relaties onderhoudt met de rijke Sol Kerzner.

‘Ik heb me nooit ingelaten met politiek. Daar had hij trouwens het ANC voor. Ik kreeg nooit toegang tot dat soort gesprekken. En als het over zijn nalatenschap ging, was dat zaak voor advocaten en familie. Ja, hij was de enige die zijn telefoon kon oppikken, een bedrijf bellen en verzoeken om zomaar eventjes een school van 5 miljoen Rand neer te poten. Zonder enig papierwerk. Maar nooit heeft hij zichzelf verrijkt, althans niet bij mijn weten’. De opmerking dat zijn familie soms wel voer bij Mandela’s naam en faam, laat la Grange diplomatisch liggen.

Op het eerste zicht voegt Goedemorgen, Meneer Mandela weinig toe aan de baanbrekende bio’s die tijdens Mandela’s leven zijn verschenen, zoals onze persoonlijke favoriet, geschreven door Anthony Sampson. En wat Mark Gevisser vermocht met zijn biografie over Mandela’s opvolger Thabo Mbeki, namelijk een diepgravend psychologisch portret schetsen dat zelfs nieuw licht wierp op Mbeki’s aanpak van aids of buurland Zimbabwe, is onmogelijk in Mandela’s geval. Daavoor was deze veel te gesloten. De gevangenis had hem geleerd zijn gevoelens te verbergen, schrijft Zelda in haar boek.

Eigenlijk klopt die fabel niet helemaal, zegt ze nu. ‘Wij hebben er zelf voor gekozen om hem te zien als een gesloten man. Na zijn dood, kwam er kritiek op zijn manier om met familie om te gaan, met vrouwen, met zijn kinderen. Nochtans had hij daar bij leven nooit een geheim van gemaakt. Alleen wilden wij liever het plaatje van goedheilige man intact laten en kozen we ervoor ons ogen af te wenden van zijn gebreken’.

Neen, dit boek bevat geen nieuwe inzichten over Mandela of over de politieke context in Zuid-Afrika. Dat weet ook de auteur. ‘Dit is niet zijn, maar mijn autobiografie’. Eigenlijk is dat net ook de sterkte van dit boek.  Goedemorgen, Meneer Mandela toont ons Mandela als een mens van vlees en bloed: een man met tics en maniëen, zoals zijn onhebbelijke gewoonte om bekende lui aan te spreken op hun gewicht –zelfs de Britse koningin!

‘Mijn lezers vertellen mij dat mijn persoonlijke relaas ze heeft geholpen om de publieke figuur te paren aan de mens die Mandela was. Er is geen kloof tussen beide personae. De eenvoud van mezelf of mijn schrijfstijl heeft daar zeker aan toe bijgedragen. Ik wilde geen politieke of academische analyse schrijven. Gewoon het verhaal van mijn leven met hem, hoe ik met mijn en zijn gewoonten overweg moest, elke dag.’ Verheerlijk of verafgood mij niet, zei Mandela zelf steeds aan wie ten prooi viel aan een overdosis Madiba Magic. Dat kon ons alleen maar afhouden van ons eigen verantwoordelijkheid, heette het.

In Zelda’s relaas valt toch nu en dan een politieke noot te horen, zoals wanneer ze de alomgekende stroeve relatie beschrijft tussen ex-president Mandela en opvolger Thabo Mbeki. ‘Soms was die wrevel terecht’, geeft Zelda toe, zoals wanneer Mandela snel even in een vliegtuig springt om ‘de oorlog in het Midden-Oosten te gaan oplossen’ en zo Mbeki’s buitenlands beleid doorkruist.

Naarmate la Grange’s boek vordert en Mandela ouder wordt, wordt haar toon bijwijlen erg bitter. Mandela’s confidante heeft diens aftakeling van dichtbij meegemaakt en zal uiteindelijk zelf door de familie verstoten worden. De gatekeeper van Mandela staat nu zelf voor het hek.

La Grange’s trieste relaas van de interne gevechten tussen Mandela’s nazaten en diens slecht georganiseerde uitvaart is haar trouwens niet door iedereen in dank afgenomen. ‘Men had ruim acht jaar de tijd om zijn begrafenis te plannen en dan nog liep die in het honderd. Desmund Tutu is onheus behandeld en zijn vrouw Graça Machel kreeg zelfs eerst geen accreditatie! Mandela zou dit zelf ook niet gepikt hebben. Natuurlijk was ik boos en bitter, maar had ik geschreven dat er niets mis was met de uitvaart, dan had niemand mij ernstig genomen.’