Schrijver Ta-Nehisi Coates: ‘Er zijn niet altijd twee kanten aan een verhaal’

Ta-Nehisi (spreek uit: Tanahássi) Coates wordt beschouwd als een van de belangrijkste en erudietste Zwarte stemmen in de Verenigde Staten. Zwart, met een hoofdletter, trots en bewust. Heel bewust van de manier waarop er vandaag nog steeds met Zwarte mensen wordt omgegaan. En bij uitbreiding met alle mensen die een andere kleur dan wit hebben, die anders denken, anders geaard zijn of een ander geloof aanhangen dan dat van de witte man.

Wijlen Toni Morrison, winnares van de Nobelprijs Literatuur in 1993, zag in Ta-Nehisi Coates een man die de intellectuele leegte vulde die gevallen was na het overlijden van James Baldwin. Dat hij intellectuele ruimte inneemt, is zo klaar als een klontje, en daarbij schuwt hij de controverse niet.

In 2014 schreef hij een essay voor The Atlantic, getiteld The Case for Reparations. Het belicht de geschiedenis van de slavernij, de gevolgen van Jim Crow (racistische wetten die, na het einde van de Amerikaanse Burgeroorlog in 1865 en de afschaffing van de slavernij, in het zuiden van de VS werden ingevoerd) en de racistische huisvestingspolitiek. Voor dat alles eist Coates herstelbetalingen. 

In 2015 wordt Prince Jones, een medestudent van Coates aan de Harvard Universiteit, door een politieman vijf keer in de rug morsdood geschoten. Jones was een Zwarte, welbespraakte, welopgevoede, beleefde born-again christian van 25 jaar. Dit dramatische voorval zette Coates ertoe aan om Between the World and Me te schrijven, een boek dat hij richt aan zijn dan 15-jarige zoon. Daarin vertelt hij over zijn kindertijd in Baltimore, Maryland, het dagelijkse geweld dat hij er zag, de opkomst van de crackepidemie en het politiegeweld. 

In juni van dat jaar wordt er in een Zwarte kerk in Charleston, South Carolina, een bloedbad aangericht waarbij negen mensen het leven lieten. De daaropvolgende roep van zo veel Zwarte mensen om antwoorden was dermate groot dat de uitgeverij besliste om het boek vervroegd op de markt te brengen. 

Between the World and Me werd bekroond met de National Book Award, maar wordt vandaag in South Carolina, Colorado en Tennessee verwijderd uit bibliotheken en verbannen uit klaslokalen. Dat schrijft Ta-Nehisi Coates zelf in zijn nieuwe boek The Message, dat nu in het Nederlands is verschenen als De boodschap. 

De wereld redden

De boodschap is eigenlijk een flink uit de kluiten gewassen essay dat Coates twee jaar eerder aan zijn studenten (hij is intussen ook docent aan de faculteit Engels van de Howard Universiteit) beloofd had om te schrijven. Op die manier zouden zij wat hij hen had aangeleerd over schrijven bij hem kunnen toetsen.

Dat het twee jaar geduurd heeft vooraleer hij zijn belofte inloste, heeft te maken met het feit dat Coates op reis is geweest naar drie conflictgebieden waar verhaal, mythe en werkelijkheid, al dan niet bewust, door elkaar vloeien. 

Ta-Nahisi Coates trok naar de Senegalese hoofdstad Dakar, waar hij op zoek ging naar de plek waar zijn voorouders, tot slaaf gemaakte Afrikanen, op schepen richting de Amerika’s werden geladen. Daar merkte hij dat die plek niet meer bestaat, maar dat er in de plaats verhalen zijn ontwikkeld die het recht van de herinnering aan een Glorieus Afrika opeisen. 

Hij trok naar Columbia, South Carolina, waar zijn boeken dus worden gebannen en waar verhalen van witte “helden” die de meest gruwelijke daden op Zwarten op hun geweten hebben, gewoon deel uitmaken van het dagelijkse bestaan. Alsof de gruwel nooit heeft plaatsgevonden.

En Coates trok ook naar Palestina. Dat deed hij voor alle duidelijkheid vóór 7 oktober 2023. Hij ontdekte er (opnieuw) de kracht van woorden, hoe ze verdeeldheid kunnen zaaien, voor politiek gewin kunnen dienen als ze verdraaid worden en, zo zou later blijken, de basis kunnen leggen voor een genocide. 

De les (of is het de boodschap?) die Ta-Nahisi Coates aan zijn studenten wil geven, is dat een verhaal goed geschreven moet zijn, met aandacht voor ritme, vorm en gevoel, maar vooral voor inhoud, met als ultieme doel: een steentje bijdragen aan het redden van de wereld.

‘Ik wou schrijven over het belang van schrijven met betrekking tot politiek en de verhouding tussen die twee’, verduidelijkt Coates. ‘Maar het is de lezer die mij nu moet vertellen wat de boodschap is. Het boek behoort mij niet langer toe.’

Onderwijs kan een wapen zijn

Een rode draad door het boek is onderwijs. Broodnodig voor iedereen, maar het systeem functioneert niet naar behoren, want niet alle verhalen worden er verteld. Hier in België werd op school lang niet alles verteld over de gruwelijkheden van Leopold II in Congo, en al zeker niet dat hij een massamoordenaar was. In Israël worden scholieren en studenten niet onderwezen over de geschiedenis van Palestina. Wordt onderwijs ingezet als wapen?

Ta-Nehisi Coates: ‘Absoluut. Als je je eigen verhaal zelf vertelt, kan het een wapen zijn. Daarom is het ook de zwarte traditie van schrijven in Amerika. En het is ook inherent aanwezig in De boodschap.’

‘De vraag die ik me daarin stel, is: doet het verhaal ertoe? Is het belangrijk? En dat is het wel degelijk. Het is van groot belang om te weten wat Leopold II precies gedaan heeft. De foto’s van die afgekapte handen zijn wel degelijk belangrijk. Als het verhaal er niet toe zou doen, waarom zou je het dan onderdrukken? Volgens mij heeft dat te maken met het feit dat die mensen zich graag als helden zien, de witte mannen die de beschaving naar Congo brachten. Ze beschouwen zich niet als schurken, aangevuurd door een massamoordenaar. Niemand wil op die manier de geschiedenis ingaan.’

‘Ik zag laatst de film Soundtrack to a coup d’état. Was me dat een brutale film. Het was natuurlijk ook een brutaal tijdperk. Maar wat ik me voorheen niet realiseerde, was hoe rijk en hoe groot Congo eigenlijk is. En hoe de VS en België samenwerkten. Ik wist ook niet dat het uranium voor onze kernwapens (die Hiroshima en Nagasaki in 1945 van de kaart veegden, red.) uit Congo kwam. Wat het belang van onderwijs alleen maar bevestigt.’

Nochtans schrijft u dat u geen gemakkelijke schooltijd heeft gehad. Was de school voor u, als zwarte jongen, ogenschijnlijk zonder toekomst, alsnog een levensredder? Of was dat toch eerder uw vader die u de liefde voor het lezen heeft bijgebracht?

Ta-Nehisi Coates: ‘Je kunt die twee niet van elkaar scheiden. Mijn vader en lezen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, maar het feit dat ik naar school kon gaan, was eveneens een redding. Het gaf mijn leven een doel, betekenis. De school wees me erop dat er een verklaring was voor wat ik in mijn dagelijkse leven zag, waarom de dingen waren zoals ze waren. Voor mij was dat heel belangrijk.’

Vriendelijk en beleefd

Vat ik het goed samen als ik zeg dat kolonisatie, racisme, politiek en onderwijs samenhangen en gegrond zijn in een wit, suprematistisch kader dat gebouwd is op leugens en een geschiedenis die nooit heeft plaatsgevonden?

Ta-Nehisi Coates: ‘Ja.’

In uw boek probeert u de ogen daarvoor te openen en de leegtes te vullen. U doet dat zonder kwaadheid en haat, maar met vriendelijkheid, liefde en empathie, zij het wel pertinent en zonder uw andere wang aan te bieden. Maakt dat evenwicht deel uit van uw persoonlijkheid, of besefte u dat als u kwaad zou zijn, mensen zouden afhaken?

Ta-Nehisi Coates: ‘Ik denk inderdaad dat het veel met mijn persoonlijkheid te maken heeft. Ik hou er niet van om mensen pijn te doen. Ook mijn verbintenis met de waarheid en het vertellen ervan vertrekt vanuit het standpunt dat ik mensen niet pijn wil doen. Ik hou er ook niet van om te liegen. Dat is oneerbaar en respectloos.’

‘Ik heb geen behoefte om jou op een onbeschofte manier de waarheid te vertellen. Ik heb ook niet de behoefte om jou uit te schelden. Volgens mij is het net veel krachtiger om vriendelijk te zijn in de omgang met mensen, om beleefd te zijn, maar wel heel direct en standvastig. In mijn manier van spreken probeer ik heel open te zijn, ook al ben ik het niet eens met mijn gesprekspartner.’

Virus 

U heeft het boek voor de herkiezing van Trump geschreven. Zou u vandaag een ander boek schrijven?

Ta-Nehisi Coates: ‘Dat is een goeie vraag. Ik denk het niet. Ik was ook helemaal niet zo geschokt door Trumps overwinning. We maakten heel weinig kans en de krachten tegen ons waren heel sterk. Ik heb mezelf nooit wijsgemaakt dat dat niet het geval was.’

Bent u vanwege de politieke situatie onlangs naar Parijs verhuisd?

Ta-Nehisi Coates: ‘(lacht) Nee, die verhuis komt eigenlijk rechtstreeks voort uit mijn bezoek aan Palestina. Ik ben er namelijk van overtuigd dat schrijvers een tweede taal moeten kunnen spreken. Ik ben dan ook naar Parijs gekomen om te studeren.’

‘De politieke situatie speelt natuurlijk een rol, maar ik ben vijftig geworden en op een punt in mijn leven aangekomen dat ik weer wil leren. Ik had het ook gedaan mocht Kamala Harris gewonnen hebben.’

‘Maar ik ga niet tegen je liegen, het leven is hier momenteel gemakkelijker dan thuis. Je voelt het elke dag, overal. Het is een totalitarisme in die zin dat Trump zich in elk aspect van de samenleving wringt. En hij doet dat op een heel onbeschofte manier. Hij is als een virus waar je niet aan kunt ontsnappen. Het is fijn om daarvan weg te zijn.’

En waarom dan precies Parijs?

Ta-Nehisi Coates: ‘Parijs is een ongelooflijk fascinerende stad, wat je tot op zekere hoogte over heel Europa kan zeggen. Er is een heel grote Noord-Afrikaanse en Sub-Saharaanse gemeenschap. Eigenlijk moet ik gewoon zeggen dat er een grote Afrikaanse gemeenschap is.’

‘Mensen maken een onderscheid tussen Noord-Afrika en het Afrika dat eronder ligt, maar in Parijs bestaat dat onderscheid niet. Dat zie je aan alles, dat voel je, en je hoort het aan de manier hoe mensen met elkaar spreken. De voetballer Kylian Mbappé is daar een excellent voorbeeld van. Zijn vader komt uit Kameroen, zijn moeder uit Algerije.’

‘Ik weet niet of iedereen hetzelfde voelt, maar als Zwarte in Amerika, heb je het gevoel dat je afgesneden bent van de dingen, alsof je iets verloren hebt. Het is een gevoel van nergens thuis te horen, niet in de VS en niet in Afrika. Nu is het een feit dat de plek waar ik vier-, vijfhonderd jaar geleden vandaan kwam niet meer bestaat. Bovendien zijn wij niet alleen producten van die vergane plek, maar ook van massaal seksueel geweld. De VS zijn dus zelfs niet eens ons biologische thuis.’

‘Daarmee wil ik niet zeggen dat Afrika niet belangrijk is, want dat is het zeker wel. Maar de thuis die ik voel, dat wat me kracht geeft, de thuis die globaal gecreëerd werd door mensen die een gelijkaardige ervaring hebben, die voel ik in Parijs. Het is een overstijgend verhaal waar ik nog geen naam voor gevonden heb.’

‘Hetzelfde gevoel had ik in Nederland met de twee vertaalsters van mijn boek. Een van hen heeft een Surinaamse vader, wat betekent dat zij ook een afstammeling is van eenzelfde ervaring als die van mijn mensen. De ander heeft een vader uit Los Angeles, letterlijk een Zwarte Amerikaan.’

‘Die vertaling naar het Nederlands was voor mij een soort van heropbouwen van een spiritueel project. Om op een plek te zitten waar je zo direct verbinding kunt maken met mensen die een gelijkaardige ervaring hebben gehad – het hoeft niet per se dezelfde te zijn, het kan over slavernij gaan, over kolonisatie, over immigratie – is intellectueel heel bevredigend én geeft ons een enorme kracht.’

Het frame over Palestina

In Jerusalem voelde u zich verraden door collega-journalisten omwille van de manier waarop ze verslag uitbrachten én bepaalde verhalen niet vertelden. Journalisten die een stem geven aan zij die niet gehoord worden, worden vaak weggezet als activist. U geeft de Palestijnen wel degelijk een stem. Bent u een activist? 

Ta-Nehisi Coates: ‘Dat denk ik niet. Activisten zijn doorgaans mensen die de massa’s in een bepaalde richting willen sturen en hun woorden daarop richten. Maar de echte vraag die je volgens mij stelt, is of journalistiek apolitiek is. Of is journalistiek verbonden met politiek? Heb ik een soort van politieke opdracht? Daarop luidt het antwoord: ja, die heb ik. Bovendien denk ik dat mensen die “neen” antwoorden op die vraag, er toch ook een hebben.’

‘Ik heb heel hard nagedacht over dat verraad in Jerusalem en ik kwam tot de conclusie dat de verstrengeling tussen de Amerikaanse journalistiek en de Amerikaanse staat heel vergaand is. Het is niet iets dat ik met hard bewijs kan aantonen, maar ik zie het heel duidelijk. Zoveel van de journalistiek die ik gelezen heb, en zelfs nu nog lees, stelt Palestina op zo’n manier voor waardoor het gemakkelijker wordt om het te koloniseren. Dat is de enige manier waarop ik dat verraad kan verklaren.’

‘Objectiviteit heeft twee kanten van een verhaal nodig. Dat is zelfs een impliciete voorwaarde. Maar soms zijn er helemaal geen twee kanten. Als een jongen op straat verrot wordt geslagen, zijn er geen twee kanten aan dat verhaal. Als een kind slaag krijgt van een ouder, zijn er geen twee kanten. Die tweedeling gaat niet altijd op. Maar als je daar krampachtig aan vasthoudt, bevoordeel je de misbruiker omdat je niet accuraat weergeeft wat er gebeurt.’

‘Dat frame over Palestina is zo sterk omdat het moeilijk te aanvaarden is dat een groep mensen existentieel, genocidaal geweld uitoefent. Dat het niet met de Holocaust begonnen is, maar dat er al vele jaren daarvoor zaken zijn gebeurd die vandaag leiden tot dat geweld en ervoor zorgen dat de enige mogelijke oplossing erin ligt om een stuk grond van een andere groep in beslag te nemen, alles wat ze bezitten af te pakken, en er een apartheidsstaat op te richten. Dat is de duistere les.’

‘Het enige belangrijke principe is dat zoiets niet in de mensen zelf leeft. Er zijn geen etnische helden in dit verhaal. Er zijn geen heldhaftige naties. Er zit niets in de structuur, het bloed, of het DNA van de joden dat ze tot helden van het Westen maakt. Net zomin er iets inzit dat hen tot schurken maakt. Hetzelfde geldt voor christenen, katholieken en Zwarte mensen.’