Vijf redenen waarom het wél goed gaat met Zuid-Afrika

zaterdaginterview

Vlamingen zijn kniesoren. Zuid-Afrikanen klagen zo mogelijk nog sneller. Toch vindt Albie Sachs, anti-apartheidsstrijder van het eerste uur dat het de goede richting uitgaat. Vijf markante feiten uit de recente actualiteit, gezien door Albie Sachs’ roze bril.

  • © Ruth Govaerts © Ruth Govaerts
  • © Ruth Govaerts Ruk naar rechts © Ruth Govaerts
  • © Ruth Govaerts De veroordeling van president Jacob Zuma © Ruth Govaerts
  • © Ruth Govaerts De gewelddadige studentenprotesten © Ruth Govaerts
  • © Ruth Govaerts De teleurstelling over Nelson Mandela © Ruth Govaerts
  • © Ruth Govaerts De verkiezingsnederlaag van het ANC © Ruth Govaerts

Sachs, de man met de roze bril

‘Op een rare manier, ben ik pas echt optimistisch geworden sinds ze me hebben opgeblazen, in 1988. Dat is de dag waar elke vrijheidsstrijder met angst naar uitkijkt. Wat als ze mij komen halen? Zal ik moedig zijn? Zal ik het overleven? Ze hebben mij proberen vermoorden en ik heb het overleefd! Dat heeft in een ruk al mijn verdriet van mijn eenzame opsluiting weggeblazen, het gebrek aan slaap en de ondervragingen.
Ik beschouw mijzelf als de meest bevoorrechte mens op deze wereld. Ik kon naar school gaan, naar de unief, ik kon worden wat ik wil. Uiteindelijk ben ik een vrijheidsstrijder geworden, uit vrije wil. Zelfs in de gevangenis was ik nog geprivilegieerd. Ik herinner mij dat één van de blanke cipiers tegen een zwarte gevangenisbewaarder zei: Breng wat water naar de baas. Ik haatte het om baas genoemd te worden. Na de aanslag, haalde mijn verhaal de voorpagina’s en het televisienieuws, terwijl er zoveel mensen zijn opgeblazen. Ik stond in de New York Times, gewoon omdat een blank lichaam belangrijker bleek dan een zwart. Ook daarna heb ik zoveel kansen gekregen. Hoeveel rechtenstudenten kunnen zeggen dat ze aan de grondwet van hun eigen land hebben meegeschreven? Welaan dan! En niet zomaar wat amendementen schrijven, maar de grondslag ervan. Hoe uitzonderlijk is dat. En vervolgens mogen zetelen in het Grondwettelijk Hof!
​Ik heb een vreugdevol leven geleid. Geen leven vol offers. Ik was een vrijheidsstrijder, ik kende de risico’s en ik ben blij dat ik nog heb mogen meemaken dat waarvoor we vochten, ook werkelijkheid werd.
‘Sinds de aanslag op mijn leven, zie ik alles rooskleurig in’, lacht de man die een aanslag overleefde, de doodstraf afschafte en dik was met ANC-kopstukken. ‘Als ik pessimistisch zou worden over Zuid-Afrika, zou men pas echt bang worden. Dan zou men zeggen: Oei, zelfs Albie ziet het niet meer zitten (lacht).’

Op 3 oktober deed Sachs, die eredoctoraten en –titels verzamelt als waren het panini-stickers, de Gentse Universiteit aan, voor de derde Mandela-lecture van het Afrika Platform van de Associatie Universiteit Gent, gemodereerd door prof. Eva Brems. MO* had ook een interview met de man.

Albie Sachs verloor in 1988 zijn rechterarm en zicht aan één oog, bij een aanslag op zijn leven in Mozambique, waar hij in ballingschap leefde toen Zuid-Afrika gebukt ging onder het Apartheidsregime. Sachs was één van de prominente vrijheidsstrijders, maar overleefde de moordaanslag en werd uiteindelijk een belangrijk ANC-lid, één van de vele auteurs van de Grondwet van het nieuwe Zuid-Afrika. Hij zetelde ook op uitnodiging van Mandela in het Grondwettelijk Hof, dat onder meer de doodstraf afschafte en het Parlement dwong het holebi-huwelijk te legaliseren.

In Gent nuanceert de intussen 81-jarige vrijheidsstrijder de pessimistische tijdingen over Zuid-Afrika. ‘In Zuid-Afrika gaat er heel veel verkeerd. Maar wat mij hoopvol maakt, is dat de mensen hun gedacht kunnen zeggen. Onze democratie werkt. Onze instellingen werken. Niet alleen de hoven en rechtbanken. Onlangs hadden we verkiezingen, en ze waren vrij en eerlijk. En ja, het ANC heeft de verkiezingen verloren. Dat is meteen zijn grootste verwezenlijking ooit.’

De veroordeling van president Jacob Zuma

Jacob Zuma, de president van Zuid-Afrika, liet zijn privé-domein in Nkandla deels opsmukken met belastinggeld. Tot ergernis van burgers, oppositie en nu ook het gerecht. Net als zijn voorganger Thabo Mbeki, ging JZ wel vaker in de clinch met justitie.

#nkandlagate #paybackthemoney

© Ruth Govaerts

De veroordeling van president Jacob Zuma

Albie Sachs: Net als Thabo Mbeki, die trouwens een goede vriend van mij is, heeft Jacob Zuma het moeilijk met justitie, al legt hij zich uiteindelijk bij de uitspraken neer. Ook Mbeki was vaak ongelukkig met beslissingen van het Grondwettelijk Hof, maar hij kon aanvaarden dat onze uitspraken bindend waren en gedroeg er zich ook naar. Als rechter heb ik nooit druk ervaren vanwege de uitvoerende macht noch bedreigingen gekregen. Wel is er al ‘s een algemeen politiek statement gemaakt. Een keer zijn we uitgemaakt voor contra-revolutionairen door de algemeen secretaris van het ANC, maar sinds die uitspraak heeft hij zich niet meer geroerd.

Soms voel je je als zetelend rechter heel erg eenzaam. Tegenwoordig echter zijn rechtbanken in Zuid-Afrika populair. Veel heeft te maken met Nkandla, de privé-woning van president Jacob Zuma. Een president mag belastinggeld gebruiken voor security upgrades aan zijn huis, maar sommige ingrepen waren gewoonweg niet te rechtvaardigen. Zijn zwembad diende zogezegd om brandjes te blussen. Waarom liggen er dan blauwe tegels op de bodem? Hij had ook een kippenren laten financieren, met als argument dat als iemand zou inbreken, de kippen kakelend alarm zouden slagen. Voor het amfitheater kon niets bedacht worden.

Onze public protector besliste uiteindelijk dat de president een redelijke som moest terugbetalen aan de overheid. Het parlement echter, gedomineerd door zijn partij, het ANC, zette een commissie op poten en die besloot dat hoewel de uitspraak ernstig, ze niet bindend was. Het was zogezegd slechts een aanbeveling. De oppositiepartij Economic Freedom Fighters, die tot dan onze instellingen altijd bekritiseerden, trok naar het Grondwettelijk Hof en diens uitspraak was helder en klaar. Neen, het rapport van de public protector was geen aanbeveling, maar wettelijk bindend. Uiteindelijk heeft Zuma aanvaard dat hij het geld moet terugbetalen.

Enkele dagen na de uitspraak bevond ik mij op de luchthaven van Johannesburg en een grote zwarte man verspert mij de weg. Dank u ! Dank u! roept hij uit. ‘Ik ben al lang weg bij het Hof’, zeg ik, ‘ik heb hiermee niets te maken’. Hij zei niet eens waarom hij zich uitsloofde in dankbetuigingen. Hij veronderstelde dat ik wel wist waarom.

Mijn indruk is, en nu spreek ik in hoofde van mezelf, als burger, niet als ex-rechter, dat er een enorm draagvlak is voor de standpunten ingenomen door het Hof. Daarom zou ik zeggen: onze rechters zijn niet uitzonderlijk moedig. Ze doen gewoon hun job. Ze doen hun plicht, zo goed als ze kunnen en ik voel me heel trots op de mensen die nu op de bank zitten.

De teleurstelling over Nelson Mandela

Sinds Nelson Mandela in december 2013 stierf, vinden steeds meer zwarte Zuid-Afrikanen dat de zwarte vrijheidsstrijder bij de val van Apartheid te veel toegevingen heeft gedaan aan de “blanke” minderheid in Zuid-Afrika, die althans economisch nog steeds het land domineert. Soms verwijzen Zuid-Afrikanen zelfs met afgunst naar Zimbabwe waar blanke boeren met geweld “onteigend” zijn.

#nelsonmandela #winniemandela

© Ruth Govaerts

De teleurstelling over Nelson Mandela

Albie Sachs: De beste manier om dit te counteren, is het verhaal van toen te vertellen. Je moet een land eerlijker maken, maar wel op een eerlijke manier.

Volgens mij mag het ANC zich beroemen op vier belangrijke zaken. Allereerst was de beweging centraal voor het omverwerpen van de Apartheid. Het heeft dit niet alleen gedaan, maar het stond wel centraal. Ten tweede was het centraal in de creatie van de nieuwe democratie. Niet alleen, maar het was wel de sleutel.

Wij als Grondwettelijk Hof moesten elementen introduceren van sharing & caring. Komaf maken met de doodstraf en met lijfstraffen. We moesten de landhervorming faciliteren, de toegang tot onderwijs. Vermijden dat mensen op onrechtmatige manier uit hun huis of van hun land werden verdreven. Ervoor zorgen dat mensen met HIV toegang konden krijgen tot medicijnen. Dat is een heel belangrijke zaak geweest aan het Hof. We moesten verzekeren dat Afrikaanse vrouwen in traditionele huishoudens een eerlijk aandeel kregen in het familiebezit en de beslissingen genomen.

De overgang naar democratie was een geweldig verhaal. Het is niet vanzelf gegaan. Tot dan was Zuid-Afrika een onrechtvaardig en wreedaardig land. De nieuwe grondwet was niet bedoeld om de status quo te behouden, te beschermen wat reeds bestond. Hij moest emancipatorisch zijn, verandering teweeg brengen.

Er waren breakdowns, crisissen, moorden. Mandela speelde een opmerkelijke rol, maar hij deed dat niet alleen. Er waren grote teams aan de slag en op straat waren ook heel wat mensen betrokken.

Wij moesten de implementatie van de Grondwet bewerkstelligen en de transformatie van het land voorthelpen. Onze uitspraken hebben gezorgd dat die rechten daadwerkelijk geïmplementeerd werden, zoals de Grondwet naar ons inzien van ons vroeg.

Ten derde, en dat wordt vaak onderschat, stond het ANC centraal in de heropbouw van de Zuid-Afrikaanse instellingen. Onder Apartheid waren er liefst 16 verschillende onderwijsadministraties. Die moesten verenigd worden tot één departement. De provincies zijn hertekend. Het leger. Soldaten die voordien nog vochten met als doel elkaar af te maken, gingen op in één strijdkracht. Dat is best opzienbarend. En sommige werden zelfs bevelhebbers over anderen. Dat alles is eerder rustig verlopen. Het parlement werd geïntegreerd en opengesteld. De uitvoerende macht, de pers, justitie zijn hervormd. Vooral het ANC heeft dit voor mekaar gekregen.

Het vierde wapenfeit van ANC is de creatie van een democratisch systeem waarin het zelf bereid is om de macht af te staan. Het lijkt misschien paradoxaal, maar dat ze de verkiezingen nu verloren hebben én dat ook toegeven, is veruit de belangrijkste verwezenlijking van het ANC.

De verkiezingsnederlaag van het ANC

Tijdens de laatste verkiezingen in augustus 2016, dook het ANC voor het eerst onder de psychologische grens van 60 procent. Nooit eerder haalde de partij die Zuid-Afrika, met als icoon wijlen Nelson Mandela, uit de Apartheid loodste, zo weinig stemmen.

© Ruth Govaerts

De verkiezingsnederlaag van het ANC

Albie Sachs: Partijen komen en gaan. Leiders komen en gaan. Leiders worden populair. Leiders verliezen hun aanhang. De laatste verkiezingen zijn vrij en eerlijk verlopen. En de macht in enkele van onze grootste steden is overgegaan van het ANC naar de oppositie. Dat de regeringspartij de macht afstaat, onder een Grondwet die het zelf in het leven heeft geroepen, bewijst hoe vitaal de democratie wel is die mede dankzij het ANC is gecreëerd.

Ik kreeg een email van iemand uit Congo, die daar al jaren in de oppositie zit. Hij was helemaal opgewonden. Dat de ANC de macht uit handen had gegeven!? Geweldig, toch? Ook al was hij decennialang fan geweest van het ANC, hij vond het zo’n zeldzaam gebeuren dat een Afrikaanse regeringspartij de macht ook afstaat, wanneer het de verkiezingen verliest.

Waarom verliest het ANC zijn steun? Dat moet het volk zelf uitmaken. Mijn indruk is dat vooral de (nieuwe) middenklasse die het redelijk goed heeft, zich verwijdert van het ANC. De armen zijn nog altijd grote ANC-supporters. Niet alleen omwille van de struggle. Hun leven is er echt beter op geworden.

Zuid-Afrika is er in al die jaren fors op vooruitgegaan. Van uitgehongerd zijn we naar “gewoon honger” geëvolueerd. Mensen hebben brood op de plank, alleen niet genoeg. Onze welzijnsuitkeringen zijn goed uitgebouwd. Eén op drie krijgt een uitkering: armen, kinderen maar ook ouderen en alleenstaanden. 90 pct van de bevolking heeft toegang tot elektriciteit. Idem dito voor zuiver water.

Eén domein waarin spectaculaire vooruitgang is gemaakt, is de behuizing. 3,5 miljoen huizen, bakstenen huizen met water, riolering en elektriciteit, zijn gratis weggegeven aan mensen die voordien in krotten woonden. Dus ongeveer één kwart van de bevolking is daar ingetrokken. Naar internationale normen is dat indrukwekkend. Volgens mij verklaart dit waarom de armen nog steeds fervente aanhangers zijn van het ANC.

Wat choqueert, is de mate waarin de superrijken nog superrijker zijn geworden. En wat mensen echt niet kunnen uitstaan, is corruptie. Ze worden daar héél boos over. Zoals na het nieuws dat bepaalde rijke mensen kandidaten voordragen voor belangrijke posten in de regering of andere instellingen.

De strijd voor meer interne democratie binnen het ANC wordt een belangrijke issue, de komende jaren. Hoe dat zal uitdraaien, weet ik niet. De volgende verkiezingen zijn in minder dan die jaar.

Ruk naar rechts

Zuid-Afrika kent torenhoge criminaliteitscijfers. Er gaan stemmen op ter herinvoering van de doodstraf. Wordt de samenleving opnieuw rechtser? Meer autoritair? Elders in Afrika lijkt de hang naar sterke leiders ook toe te nemen.

© Ruth Govaerts

Ruk naar rechts

Albie Sachs: Onze eerste grote zaak in het Grondwettelijk Hof was de afschaffing van de doodstraf. De nieuwe grondwet had de doodstraf nog niet afgeschaft, al liet ze die ook niet toe. Mandela en het ANC wilden ervan af, terwijl de Klerk zich geen land kon voorstellen dat zijn burgers niet terechtstelde. Dus is het overgelaten aan het Grondwettelijk Hof en wij hebben toen meteen beslist dat het niet compatibel was met de waarden in onze Bill of Rights.

In het geval van de doodstraf was de uitspraak unaniem, maar we konden ook onze eigen opinies als leden van het Hof kwijt. Het Grondwettelijk Hof streeft naar consensus, maar publiceert ook de opinies van de individuele rechters die er zetelen. Dat maakt je arresten veel rijker, veel gesofisticeerder dan als het Hof enkel één tekst uitbrengt die de unanimiteit van het Hof wegdraagt.

Er was één wondermooie opinie geschreven, die neerkwam op het volgende: de doodstraf is zo’n strenge, onomkeerbare straf. Een fout kan niet ongedaan gemaakt worden. Discretionaire macht van een rechter is incompatibel met een dergelijke straf. Bovendien is nooit aangetoond dat de doodstraf een beter afschrikmiddel is dan de wetenschap dat je voor lange tijd achter de tralies gaat.

Mijn opinie was en is dat de Staat zijn burgers niet mag doden. Zoals een andere collega zei: wanneer de staat iemand dood, straf je de misdaad niet. Je herhaalt de misdaad.

Ik zie voor het overige geen typisch Afrikaanse tendens naar anti-democratisch leiderschap. Het is gevaarlijk om te veralgemenen. Er zijn veel landen waarover we in het nieuws amper iets horen, zoals Mauritius of Namibië, waar er regelmatig verkiezingen zijn en die toch redelijk open samenlevingen zijn. Wat wel duidelijk wordt, is dat militaire regimes steeds vaker verworpen worden, met Egypte als uitzondering dan, omdat de Afrikaanse Unie gewoon niet sterk genoeg staat om daarin een standpunt in te nemen.

In het geval van Zuid-Afrika, zie ik geen shift naar autocratisch leiderschap. Veel hangt volgens mij af van de economie, de geschiedenis en de bevolking van een land. In Zuid-Afrika zijn burgers heel politiek alert. Wij hebben ook geen sterk leger en als patriot, ben ik daar blij om. Het leger kan gewoon de macht niet grijpen. Zuid-Afrika is trouwens een heel divers land, met een sterke economie, en ook fors geïndustrialiseerd land wat dus een erg gesofisticeerd management vereist. Dialoog en consensus zijn tot slot diepgeworteld, wat veelal leidt tot meer democratie en openheid.

De gewelddadige studentenprotesten

In Zuid-Afrika protesteren sinds vorig jaar massaal veel studenten tegen de geplande verhoging van inschrijvingsgelden. Het protest wordt steeds bitser. Studenten vernielden reeds patrimonium en ordediensten beschoten demonstranten met rubberkogels.

#FeesMustFall

© Ruth Govaerts

De gewelddadige studentenprotesten

Albie Sachs: Ik vind de #FeesMustFall-beweging verbazingwekkend. Plots was er die opstoot van idealisme, passie en toewijding, wars van politieke berekening en de vraag naar what’s in it for me? De beweging sprak over heel complexe zaken die gemakshalve met dekolonisering werden aangeduid en over heel concrete problemen, zoals de werkomstandigheden van campusarbeiders of de schuldenberg die sommige studenten torsten.

Eén op drie studenten in Zuid-Afrika is te arm om zich een boek te veroorloven én tegelijk een maaltijd te kunnen eten. Sommige studenten moeten in de bibliotheek overnachten, omdat ze de bus niet kunnen betalen of omdat hun township te veraf ligt. En dat terwijl hun mede-studenten naar Londen of Antwerpen vliegen, om maar iets te zeggen.

Het is niet altijd een raciaal verschil, want er zijn ook zwarte studenten met rijke ouders, die doctoraten hebben van Oxford en de wereld afreizen. In het midden vind je de groep, ongeveer één derde van de studenten, die zelf te weinig geld heeft om de studies te betalen en voor wie de hele familie zich een breuk werkt om de kosten op te hoesten. Probleem is ook dat als de fees niet tijdig betaald worden, studenten niet eens hun credits krijgen.

In het begin was er overweldigende steun bij studenten én bij de publieke opinie voor de beweging, maar die zijn onderling verdeeld geraakt. De overgrote meerderheid, 75 pct of meer, is tevreden met wat bereikt werd en wil consolideren. Zij zeggen: Laat ons nu terug gaan studeren. Wij willen niet dat een kleine groep studenten onze lessen onderbreekt, onze examens en zeker niet onze boeken in de fik steekt.
Een kleine minderheid vindt echter dat niemand inschrijvingsgeld zou moeten betalen. De anderen vragen zich af waarom de studenten van goede komaf plots niet meer zouden betalen, gezien zij het zich toch kunnen veroorloven.

Ik weet niet hoe het zal uitdraaien, maar ik heb goede hoop. Twee maanden geleden sprak ik voor een tweehonderdtal vrouwelijke studenten, born frees van alle kleuren en ik was zo onder de indruk. Ik sprak met een jonge vrouw, die zich van zo’n exquise en doordachte taal bediende, terwijl ze trachtte aan te tonen dat ze eigenlijk niet vrij was. Hoe komt het dan dat je spreekt als een vrij iemand, zei ik. Luister toch ‘s naar jezelf. Je spreekt je tegen. Je geest is zo vrij als maar kan zijn?!

Dit is de nieuwe generatie die bedachtzame en rijpe leiders zal voortbrengen. Hun carrière lijkt soms een beetje op die van Nelson Mandela. In de blanke communisten die later zijn vrienden zouden worden, zag hij aanvankelijk ook alleen “het andere ras”, de vijand. Niet meer of minder. Tijdens zijn strijd, moest hij toegeven dat het vaak blanken waren die hem de wapens verschaften, die hem onderdak gaven wanneer hij weer ‘s moest onderduiken. En evengoed waren het zwarten die voor het Apartheidsregime spioneerden of folterden.

Zelfs deze studenten hebben ervaren dat het zinvol was dat er ook blanke mede-studenten mee opliepen. Niet alleen omdat de politie dan minder snel hard van leer trok, maar ook omdat zij een belangrijk punt wilden maken. Het is afwachten hoe het loopt, maar ik hou van hun energie. Ik mag hun idealisme. Ik hou van hun bedachtzaamheid. Ik maak me zorgen wanneer ze gebouwen in brand steken. Dat is vreselijk. Zoiets kan je niet terugdraaien.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.