Voormalig Mossad-agent Yossi Alpher: ‘Voor Israël begint de oorlog in Oekraïne in Syrië’

Israël bevindt zich nogal in een spagaat wanneer het gaat over de oorlog in Oekraïne. Enerzijds is het een trouwe bondgenoot van de Verenigde Staten en het Westen, anderzijds onderhoudt het goede relaties met zowel Rusland als Oekraïne. Israël werpt zich nu op als bemiddelaar en weigert de sancties tegen Rusland te omarmen. MO* sprak met Yossi Alpher, ex-agent van de Israëlische inlichtingendienst Mossad.

Yossi Alpher is behalve ex-agent van de Israëlische inlichtingendienst ook voormalig directeur van het Jaffee Center for Strategic Studies aan de universiteit van Tel Aviv. Tegenwoordig schrijft hij vooral over Israël en geopolitiek. Zo publiceerde hij onlangs zijn laatste boek Death Tango, over drie dramatische dagen in 2002 die volgens hem het einde van het vredesproces en de tweestatenoplossing inluidden.

We spreken elkaar via Zoom. Hij in zijn keuken in Tel Aviv, ik in mijn huiskamer in São Paulo, Brazilië. Alpher is nuchter, recht door zee en neemt bepaald geen blad voor de mond. Hij is kritisch over de Israëlische houding ten opzichte van de Palestijnen, op zijn hoede voor Iran, en net zo geïntrigeerd als de rest van de wereld wanneer hij de Israëlische acrobatiek naar aanleiding van de oorlog in Oekraïne volgt.

Israël is zeer terughoudend met kritiek op Rusland en het voert vooralsnog de westerse sancties niet uit. Wat staat er op het spel?

Yossi Alpher: Vanuit Israëlisch perspectief begint de oorlog in Oekraïne in Syrië. Rusland is er militaire aanwezig sinds 2015. ‘Rusland is ook een land in het Midden-Oosten’, zei de legendarisch KGB-agent Yevgeny Primakov jaren terug tegen een Mossad-official.

‘Israël heeft nauwe betrekkingen en investeringen lopen in zowel Oekraïne als Rusland, vooral in hightech.’

En voor Israël heeft dat alles met Iran te maken. Iran wil dat Israël van de kaart verdwijnt. En het wil haar hegemonie door Irak en Syrië naar het westen uitbreiden. Er zijn Perzische troepen aan de rand van de Middellandse Zee, voor het eerst in 1400 jaar. Om die reden lanceerde Israël de Campaign Between Wars, waarmee het de opmars van Iran in Syrië wil afremmen en voorkomen dat de Libanese Hezbollah zich militair versterkt.

Volgens een document van het Israëlische leger is het doel van de campagne de regionale balans in Israëls voordeel te houden door preventieve militaire acties, waaronder geheime en clandestiene operaties. In Syrië bombardeert de Israëlische luchtmacht met enige regelmaat vermeende wapentransporten bestemd voor Iraanse troepen of bondgenoten van Teheran zoals de Libanese Hezbollah.

En daarvoor is nauwe samenwerking met Rusland nodig?

Yossi Alpher: Uiteraard. We willen geen conflict met de Russen en voorkomen dat de Syriërs met hun Russisch luchtafweergeschut een Israëlische F16 uit de lucht schieten, zoals in 2018 gebeurde. Voor de huidige samenwerking krijgt Netanyahu veel krediet. Hij ontmoette Poetin in 2015 en kon een modus operandi bewerkstelligen.

Het is een extreem delicate kwestie. Het vereist dagelijks contact om te zorgen dat Rusland en Israël uit elkaars vaarwater blijven. Dat geldt ook voor de Russen, want die moeten de Syriërs en Iraniërs tevreden houden. De Russische samenwerking in Syrië is van enorm belang voor Israël.

Tegelijk is er druk op Israël om zich bij het pro-Oekraïnekamp te voegen. Ook vroeg Oekraïne al meermaals om drones en wapens, wat niet werd geleverd. De belangrijkste vraag voor Israël is: hoe ver kan het gaan zonder de Russen boos te maken?

Er zijn ook meer dan een miljoen Russische joden binnen de Israëlische landsgrenzen. Welke rol spelen zij?

Yossi Alpher: Dat is een interne politieke kwestie. Er is in Israël een grote Russischsprekende groep. Die arriveerden de afgelopen 30 jaar in Israël. Er zijn ook Oekraïense joden, maar de overgrote meerderheid is Russisch en spreekt Russisch. De meesten van hen zijn pro-Poetin. Als je hen vraagt wat er in Oekraïne gaande is, krijg je de versie van Russische media. En wat voor Israël van belang is: al die Russen stemmen ook.

Israël heeft daarnaast nauwe betrekkingen en investeringen lopen in beide landen, vooral in hightech. Zo werken ongeveer 30.000 Oekraïners voor Israëlische technologiebedrijven, maar ook veel Russen. Verder importeert Israël graan uit beide landen, en waren er dagelijks zes vluchten tussen Tel Aviv en Rusland. Aeroflot vliegt inmiddels niet meer, maar anderen nog wel. Kortom, er staat heel wat op het spel.

De Israëlische premier Naftali Bennett vloog onlangs naar Moskou voor een gesprek met de Russische president Vladimir Poetin en sprak daarna per telefoon met de Oekraïense President Volodymyr Zelenskyy in een poging tot bemiddeling. Wat speelt daar?

Yossi Alpher: Bennett and Yair Lapid (Israëlisch minister van Buitenlandse Zaken, red.) proberen er het beste van te maken. Ze probeerden Washington, Londen en Parijs al duidelijk te maken dat ze een probleem hebben in Syrië. ‘Zet ons niet te veel onder druk’, klonk het daarbij.

‘Het gevaar is dat Bennett als marionet van Poetin wordt gezien.’

Daarna probeerden ze te bemiddelen in het conflict. Dat probeerden ze overigens enkele maanden geleden ook al. Net als de Turken, die ook een Russisch probleem hebben; niet alleen in Syrië, maar ook in de Zwarte Zee. De Russen hebben oorlogsschepen in de Middellandse en Zwarte Zee, terwijl Turkije heeft gedreigd de Bosporus af te sluiten.

Bennett heeft geen enkele ervaring als diplomaat of bemiddelaar, maar tot nu toe weet hij zich te verkopen als iemand die van dienst kan zijn, iemand die een boodschap over en weer kan brengen. Israël heeft niet de middelen om partijen onder druk te zetten en concessies te laten doen. Maar tot nu toe slaagt Bennett erin iedereen te overtuigen dat Israël voorlopig met rust gelaten moet worden.

Toch is dat een tricky zaak. Het gevaar is dat Bennett als marionet van Poetin wordt gezien. Liberalen in Israël vinden dat we aan de goede kant van de streep horen te staan: die van Oekraïne. Lapid is overigens, als liberaal, één van de weinigen in een officiële functie die Rusland openlijk bekritiseerde. Tot nu toe tonen de VS zich geduldig, maar het is de vraag hoe lang Bennett zijn jongleeract kan volhouden.

Landen worden onder druk gezet om zich tegen Rusland te keren en sancties uit te voeren. Israël heeft nog steeds vluchten naar Rusland en Israëlische banken doen nog altijd zaken met Rusland. Het laatste kan een weg zijn om sancties te omzeilen, en dat is waarschijnlijk onacceptabel voor het Westen.

Yossi Alpher: Plus: Russische oligarchen wonen in Israël. Sommigen hebben hier grote sommen geld op de bank staan. Af en toe vaart ook een Russische jacht binnen. Maar Israël kondigde aan dat jachten niet langer dan 24 uur voor anker mogen gaan. (lacht)

Russische aanwezigheid in Syrië is voor Israël een legitieme zorg. Maar als de VS morgen van toon veranderen en zegen: ‘Wij hebben ook strategische belangen en wij sturen jullie elk jaar een heleboel geld en wapens’, dan heeft Israël geen keuze. Als de oorlog dan voortduurt, en daar heeft het alle schijn van, dan zal ons welkom in Rusland en Oekraïne geleidelijk aan minder worden. Op zeker moment zal Israël immers een kant moeten kiezen.

Liever emigratie

Als de oorlog voortduurt, lijkt het erop dat Israël steeds meer Oekraïense joden gaat verwelkomen. Om hoeveel mensen gaat het?

Yossi Alpher: Er zouden zo’n 130.000 joden in Oekraïne zijn. Enkele tienduizenden daarvan zouden interesse kunnen hebben om naar Israël te komen.

‘Alle praat over een tweestatenoplossing is volstrekt anachronistisch. We bevinden ons op een gladde helling richting een binationale staat, hetgeen van alles kan zijn.’

Maar er zijn meer joden in Rusland. En als de sancties tegen Rusland echt beginnen bijten, is het voor Israël ook een kans dat zij willen komen. Dan heb je nog een reden waarom Israël Poetin nodig heeft. Want nu is het mensen verboden om met grote sommen geld het land te verlaten. Dat was één van Bennetts vragen: als joden willen vertrekken, laat hij hen dan met hun geld gaan?

Er zijn bovendien al Oekraïners gearriveerd. Dat leidt tot tal van controversen, zoals de vraag wie joods is en wie het recht op terugkeer heeft. Bennett is van mening dat Israël alleen joodse vluchtelingen uit Oekraïne moet opnemen. Lapid vindt dat Israël ook niet-joodse vluchtelingen moet opnemen. Uit die liberale hoek klinkt meer: ‘Laat deze mensen binnen, registreer ze als vluchteling en laat ons ons later zorgen maken om hun stamboom.’

Is het niet ironisch dat Oekraïense joden op de vlucht voor de Russische bezetting worden opgevangen in Israël, dat tegelijk de Palestijnse gebieden bezet? Bovendien: betekent de overtocht van enkele tienduizenden joden geen nagel aan de doodskist van een tweestatenoplossing?

Yossi Alpher: Die kist zit naar mijn mening al lang potdicht. Alle praat over een tweestatenoplossing is volstrekt anachronistisch. We bevinden ons op een gladde helling richting een binationale staat, hetgeen van alles kan zijn: van Apartheid enerzijds tot gelijke rechten voor iedereen anderzijds. Mijns inziens zou het hoe dan ook een absolute ramp zijn. Politiek-ideologisch betekent dat het einde van het zionisme en de droom van een Joods thuisland. In praktische zin, brengt het een hoogst geconflicteerde samenleving voort.

En ja, het is in zekere zin ironisch Russische en Oekraïense joden naar hier te brengen. Maar, let wel, zij maken het verschil niet. De meesten van hen zouden niet op de Westelijke Jordaanoever (in bezet gebied, red.) gaan wonen en de meesten onder hen zijn niet praktiserend joods. Dat betekent niets voor hen.

De Verenigde Arabische Emiraten en Saoedi-Arabië nemen zelfs de telefoon niet op als Biden belt.

Als je het over demografische problemen wil hebben: Israël is vreselijk overbevolkt. Zonder de Arabische minderheid in Israël, de Westelijke Jordaanoever en Gaza zitten we tegen de 10 miljoen inwoners aan. Het enige wat kan is hoger en hoger bouwen. Wegen zit vast. Steden zitten vast.

Willen we rationeel zijn moeten we zeggen: ‘Ok, de joodse staat bestaat, het zionisme heeft gewonnen, maar we kunnen niet iedereen met een joodse opa verwelkomen.’ We moeten immigratie reguleren. In feite zouden we emigratie moeten aanmoedigen.

Nucleair Iran?

In het Midden-Oosten is Israël geenszins het enige land dat zich afwachtend opstelt.

Yossi Alpher: Zittend op het hek tussen de VS en Rusland zit Israël in goed gezelschap. In de regio zijn bijna geen pro-Oekraïense of pro-VS-landen. Iedereen lijkt een afwachtende houding aan te nemen.

De Verenigde Arabische Emiraten en Saoedi-Arabië nemen zelfs de telefoon niet op als Biden belt. Ze hebben meer interesse om de energieprijzen te coördineren met Rusland. Ook Egypte wacht af. Dat allemaal omdat de indruk leeft dat de VS zich uit de regio terugtrekt en Rusland op de weg terug is, kijk maar naar Syrië.

‘Iran is het enige land dat Israël nog steeds van de kaart wil vegen. Iraniërs in hoge posities blijven dat mantra maar herhalen.’

Dat veel landen in de regio Biden de rug toekeren, heeft alles te maken met de nucleaire onderhandelingen met Iran. De VS willen een deal en dan weg uit de regio. Als die deal er komt, zal niet alleen Bennett van zich laten horen maar ook de Emirati’s, Jordaniërs en Saoedi’s.

Het Israëlische veiligheidsapparaat is overigens voor een deal, en vanuit mijn professionele wortels bij de Mossad ben ik het daarmee eens. Een deal geeft meer tijd. Het vertraagt Iran om militair een nucleaire optie uit te bouwen. En het geeft Israël de tijd om, indien nodig, een aanval voor te bereiden. Omdat niemand anders het zou doen. Hoe meer tijd, hoe beter.

Maar Iran hield zich aan de eerder gemaakte nucleaire afspraken. Het was de VS die zich eenzijdig terugtrok. Kan het niet zo zijn dat Iran ook nu een rationele en betrouwbare partner blijkt?

Yossi Alpher: Zo’n 20 tot 30 jaar geleden maakte ik deel uit van een informele dialoog waarbij Iraniërs betrokken waren. Ja, dat waren rationele mensen en we konden praten. Maar 10 tot 15 jaar geleden waarschuwde Khamenei Iraanse academici en zei: als jullie aan die of deze conferentie deelnemen gooi ik je in de gevangenis. Daarmee hield de informele dialoog op en werd de Iraanse positie alleen maar extremer.

Het is het enige land dat Israël nog steeds van de kaart wil vegen. Iraniërs in hoge posities blijven dat mantra maar herhalen. En dat ze een nucleaire militaire optie willen, daarvan zijn wij overtuigd. Raketten om een nucleaire lading af te schieten hebben ze al. Wellicht is het allemaal retoriek, maar Israël kan het zich niet veroorloven om die retoriek niet ernstig te nemen.

Rusland kreeg een breed scala aan sancties opgelegd. Wordt Israël daardoor niet nerveus dat mensen een parallel zouden trekken met de Israëlische bezetting en, zoals de BDS-beweging (Boycot, Divestment and Sanctions) bepleit, sancties tegen Israël gaan eisen?

Yossi Alpher: Mensen in Israël zijn zich daar inderdaad van bewust.

Voor 1967 was er al een systeem van Arabische sancties dat erop gericht was westerse producten en investeringen buiten te houden. Je kon toen geen auto of blikje cola in Israël kopen. Maar dat systeem faalde en moedigde Israël alleen aan om een eigen industrie op te zetten.

Bovendien heeft de BDS-beweging gefaald. Israël nam haar veel te serieus, Netanyahu zette er zelfs speciaal een ministerie voor op. Dat was geheel onnodig, want BDS bereikte niets. Geen enkel land steunt het initiatief en er is geen enkele aanwijzing dat een land dat gaat doen.

Ondertussen drijft Israël alleen maar meer handel met landen als Marokko en de Verenigde Arabische Emiraten. Hightech producten, die de motor zijn van de Israëlische economie, zijn trouwens moeilijk te sanctioneren in een globale economie.