Yuval Noah Harari: ‘Het is nog niet te laat om een goede wereld te creëren’

Vakgenoten omschrijven de Israëlische historicus Yuval Noah Harari als een man voor wie het glas van de toekomst altijd halfleeg is. Toch is de auteur van bestsellers Sapiens en Homo Deus verrassend optimistisch over het effect van COVID-19 op de mensheid. ‘De pandemie kan mensen doen beseffen hoe afhankelijk ze van elkaar zijn.’

De coronapandemie heeft ons angstig en onzeker gemaakt. Het aantal gevallen van depressie en angststoornissen is wereldwijd met meer dan een kwart gestegen tijdens de pandemie, zo schat een studie die eerder verscheen in het gezaghebbende medisch tijdschrift The Lancet .

Toch moeten we ons verlangen om banden aan te knopen nog niet opgeven, meent Yuval Noah Harari. ‘Mensen hebben in het verleden veel ergere epidemieën doorstaan’, zegt de Israëlische historicus en sociaal filosoof aan de telefoon. ‘De pandemie zal geen langetermijneffecten hebben op onze fundamentele menselijke instincten.’

‘Als aids niet het einde heeft betekend voor seks, zal COVID-19 niet het einde betekenen voor knuffelen en kussen.’

Als dit allemaal voorbij is, ‘zullen we nog altijd sociale dieren zijn’, zegt de historicus. ‘We zullen nog altijd van contact houden. We zullen nog altijd vrienden en familieleden helpen.’ Of anders gesteld: ‘Als aids niet het einde heeft betekend voor seks, zal COVID-19 niet het einde betekenen voor knuffelen en kussen.’

Dat is alvast heel wat optimistischer dan ik had durven verwachten van een man die ooit zijn grootste angst omschreef als: ‘We zullen onze menselijkheid vernietigen, zonder zelfs te beseffen wat we zijn kwijtgeraakt.’

Het tribalisme van sociale media

Misschien komt het doordat Harari pandemie nog niet zo zwaar heeft beleefd. Hij woont in de buurt van Tel Aviv, een van de steden met de hoogste vaccinatie ter wereld, en vindt net als vele andere professionals dat het overgrote deel van zijn werk op afstand kan worden gedaan. De 45-jarige historicus ‘leest graag boeken en wandelt graag in zijn eentje in het bos’, dus wat rustige tijd thuis vindt hij prima.

Harari’s jaarlijkse, zestigdaagse stille retraite voor meditatie is wel afgelast vanwege corona, verder blijven zijn programma en werkagenda onveranderd. In oktober verscheen deel twee van de graphicnovelversie van zijn bestseller Sapiens. Ook Adapting to Change in an Accelerating World, een interview dat hij eerder opnam voor Cambridge Judge Business School, werd online uitgezonden.

‘Niemand kan zich veilig voelen, tot we dit virus op mondiaal niveau hebben bedwongen.’

In dat interview erkent Harari dat de pandemie ons heeft verdeeld. Dat is voor een groot deel te wijten, zo verduidelijkt hij, aan het tribalisme van sociale media, van platforms die volgens hem angst en intimidatie kunnen democratiseren.

Toch zijn er ook positieve punten, meent Harari, die overigens zelf meer dan 850.000 volgers heeft op Twitter en Instagram. ‘Sociale media hebben veel goeds gedaan. Telkens wanneer er een nieuwe technologie opduikt die meer mensen een stem geeft, barst er allereerst chaos los. De oude consensus en regels gelden dan niet meer. Dat is niet per se slecht. Maar als het gebeurt, moeten we nieuwe regels en een nieuwe consensus creëren. Dat is moeilijk, omdat we rekening moeten houden met veel meer stemmen dan voorheen.’

Het is in feite niet de verandering maar het tempo ervan dat de meeste zorgen baart, legt hij uit. Het gaat nu ‘zo snel dat we niet langer in staat zijn om iets méér dan 10 of 20 jaar van tevoren te voorspellen.’

Veranderingen in de mens

Historisch gezien ‘is de mensheid zelf het enige dat niet veranderd is. Wat onze anatomie en emoties betreft zijn we in wezen nog altijd dezelfde dieren als in het stenen tijdperk.’

Maar biotechnologie, de mogelijkheid om je lichaam te veranderen, zou ook dát kunnen verstoren. Over 100 jaar zouden we onherkenbaar kunnen zijn. Daarom lokt het transdebat ‘zulke extreme emotionele reacties uit’, denkt Harari. ‘Het wordt beschouwd als een voorhoede van de toekomst, een voorbode van het transhumanisme.’

Met transhumanisme doelt Harari onder meer op het gebruik van technologie. Niet alleen om het menselijke leven te verbeteren en te verlengen, maar ook om mens en machine te laten samensmelten. Daardoor ontstaan hybride vormen, met fysieke en mentale mogelijkheden die veel verder gaan dan de puur menselijke. ‘Dat zal de verandering van de komende eeuw zijn: in de mens zelf.’

Nationalisme én wereldwijde samenwerking

Bij het begin van de coronapandemie beschreef Harari haar als ‘een grote test van burgerschap’. De auteur, die met zijn echtgenoot Itzik Yahav in de buurt van Tel Aviv woont, gelooft sterk in wereldwijde samenwerking maar ook in nationalisme.

‘Sommige mensen denken dat nationalisme gaat over het haten van buitenlanders.’ Dat is een misverstand, zegt hij. ‘Nationalisme gaat over je landgenoten liefhebben en voor hen zorgen. Er zijn veel situaties waarin je als goede patriot moet samenwerken met buitenlanders.’

Het coronavaccin is zo’n voorbeeld. ‘De patriottische optie zou kunnen zijn dat elk land wacht tot een vaccin van eigen bodem klaar is. Alleen: dat zou geen nationalisme zijn maar waanzin. Dus ik denk niet dat er een tegenstelling is tussen nationalisme en globalisering.’ Het vaccin van Pfizer kan nauwelijks een beter voorbeeld zijn van wereldwijde samenwerking, zegt Harari: een vaccin van een Amerikaans bedrijf, ontwikkeld door een Duits bedrijf dat door Turkse immigranten werd opgericht.

‘Het is nog niet te laat om een goede wereld te creëren.’

Maar bijna twee jaar na het begin van de crisis hebben we nog altijd geen globaal actieplan, stelt Harari vast. ‘Zelfs in landen als het Verenigd Koninkrijk of Israël, die het grootste deel van hun bevolking hebben gevaccineerd, zal het virus opnieuw muteren zolang het zich in andere landen blijft verspreiden. En misschien zal de volgende mutatie een variant opleveren, die door de bestaande vaccins kan breken en dodelijker is. Niemand kan zich veilig voelen tot we dit virus op mondiaal niveau hebben bedwongen.’

Beter na corona?

Regeringen hebben herhaaldelijk de wens geuit om de samenleving na corona ‘beter op te bouwen.’ Toch zal het herstel van de pandemie ‘de ongelijkheid, die door de vaccinatiegraad is blootgelegd, enorm vergroten’, meent Harari.

Sommige economen voorspellen een U-vormige curve, waarbij het herstel even snel en steil is als de neergang. Anderen geven de voorkeur aan een L-vormige curve: een snelle neergang, met een langzaam herstel. Harari ziet hij een evolutie in K-vorm.

Hij verduidelijkt de stijgende, bovenste tak van die K-curve: ‘Sommige landen, sommige sectoren van de economie, sommige mensen doen het fantastisch. De rijkdom van de grote techbedrijven is de hoogte in geschoten.’

‘Maar voor armere gemeenschappen kan er een volledige ineenstorting zijn’, vult hij aan, doelend op de neerwaartse lijn in de K. ‘Het is niet zo dat er één enkele uitkomst is voor de hele mensheid. Het grootste gevaar is een verschillende toekomst voor verschillende delen van de mensheid.’

Welke kettingreacties de huidige malaise in gang zet, valt nog af te wachten. ‘Het is nog te vroeg om te zeggen hoe mensen zullen reageren als de pandemie voorbij is’, vindt de historicus. ‘Het zou mensen kunnen doen beseffen hoe onderling afhankelijk we zijn, wat zou kunnen leiden tot betere samenwerking bij andere problemen, zoals de klimaatverandering. Of het zou de andere kant op kunnen gaan, in de richting van hypernationalisme.’

Wij zijn diegenen die dingen kunnen veranderen, denkt Harari. ‘We moeten ons richten op het soort keuzes dat we willen maken, in plaats van op een deterministische uitkomst. Het is nog niet te laat om een goede wereld te creëren. Dit is het cruciale decennium, het is een decennium van keuzes.’

Dit interview werd in het Engels afgenomen en uitgeschreven door Boris Starling en vertaald naar het Nederlands door Brita Vandermeulen.