Brazilianen komen gedwongen verhuizing niet te boven

Bij de recente bouw van de waterkrachtcentrales van Jirau en Santo Antônio in het Braziliaanse Amazonegebied, de derde en vierde grootste centrale van het land, hebben de betrokken bedrijven miljoenen geïnvesteerd in de verhuizing van omwonenden.

Afhankelijk van hulp

Maar zes jaar later valt het resultaat negatief uit. De meeste mensen zijn nog altijd afhankelijk van de hulp van de bedrijven.

Verrassend is dat niet. Een studie van de Amerikaanse antropoloog Thayer Scudder gaf in 2005 al aan dat waterkrachtcentrales overal ter wereld meestal hetzelfde effect sorteren: mensen die moeten verhuizen voor de centrale, worden armer.

Roots weggenomen

Het vissersdorp bij de waterval Teotônio moest wijken voor de aanleg van het stuwmeer van Santo Antônio. De inwoners konden naar een hoger gelegen locatie. Santo Antônio Energía (SAE), het bedrijf dat de waterkrachtcentrale realiseerde en een concessie voor 35 jaar heeft, bouwde daar 72 woningen, een schooltje, gezondheidscentra en andere diensten.

Met weinig succes. Het schooltje van Nueva Villa Teotônio telt vandaag maar de helft van het aantal leerlingen van vroeger, en elk jaar worden het er minder, ook al is het nieuwe schooltje groter en moderner, zegt onderdirectrice Aparecida Veiga. ‘In sommige klassen zitten ’s morgens soms maar vijf leerlingen, een groot verschil met de 42 leerlingen op de oude locatie.’

Geen bron van inkomsten

‘Beneden’, zoals men het dorp op de vorige locatie noemt, ‘was er een hechte band tussen de gemeenschap en de school’, zegt Veiga. ‘Naar school gaan werd gestimuleerd. Hier hebben we problemen met drugs, zwangere meisjes. Ze hebben hun roots, hun cultuur weggenomen.’

‘Er zijn geen vissen meer, de rivier is drooggelegd. Bovendien is de toegangsweg 11 kilometer langer geworden.’

‘Het probleem is niet dat het de mensen niet bevalt, het probleem is dat er geen bron van inkomsten is’, zegt Carlos Afonso Damasceno (48), die het grootste restaurant van het dorp heeft. ‘Er zijn geen vissen meer, de rivier is drooggelegd. Bovendien is de toegangsweg 11 kilometer langer geworden, hij moet rond een vertakking van het stuwmeer, en daardoor komen hier geen toeristen meer.’

Vroeger kwamen toeristen hier voor de lekkere vis, het strand en de waterval. Dat is allemaal weg, zegt Damasceno.

Referentie

Slechts 48 gezinnen van het vroegere Teotônio verhuisden naar de nieuwe locatie. ‘Daarvan zijn er nog 18 over, en sommige zijn niet meer de originele bewoners’, zegt Damasceno.

SAE heeft andere cijfers. ‘Er wonen momenteel 47 gezinnen in Villa Nueva Teotônio’, zegt het bedrijf. ‘Van de 72 gebouwde huizen zijn er 17 ter beschikking gesteld van de bewonersvereniging en andere instellingen. Minder dan vijf gezinnen hebben hun huis verkocht.’ SAE noemt het nieuwe dorp dan ook ‘een referentie’.

Vis kweken

Het bedrijf wijst op het toeristische potentieel, met een kunstmatig strand, een aanlegsteiger, een ecologisch wandelpad, eethutten en logies.

SAE had de bewoners ook voorgesteld zwarte pacu te gaan kweken, de Amazonevis die het vaakst wordt gegeten. Het bedrijf bood opleiding, vijvers en voertuigen aan maar de inwoners wezen het af, zegt SAE.

Elk gezin in Nueva Villa Teotônio krijgt nog altijd een maandelijkse toelage van 342 euro van het bedrijf. De overheid legt dat op zolang de mensen niet in eigen levensonderhoud kunnen voorzien.

Cultuurschok

Bij de Jirau-centrale heeft concessiehouder Energía Sustentable de Brasil (ESBR) Nueva Mutum gebouwd, een stedelijk complex van 1600 huizen die op de eerste plaats voor de werknemers zijn bedoeld. Ook enkele honderden gezinnen van het oude Mutum Paraná moeten er een nieuw leven zien op te bouwen.

Vroeger woonden ze aan de rivier, in houten huizen, in nauwe relatie met de bosrijke omgeving. Nueva Mutum betekende een cultuurschok. Ze moesten het stellen zonder rivier, vissen of bomen. Hun huizen waren nu van beton, in de plaats van het rivierstrand kwam een zwembad.

De inwoners van het stedelijk complex Nova Mutum kijken tegen een heel nieuw leven aan. Hun huizen zijn nu van beton, in de plaats van het rivierstrand kwam een zwembad.

Divulgação/PAC (CC BY-NC-SA 2.0)​

Toch is Nueva Mutum een van de zeldzame voorbeelden waar een gedwongen verhuizing lukt, zegt Berenice Simão, coauteur van een studie over verhuizingen als gevolg van de bouw van waterkrachtcentrales in het Amazonegebied.

De kleine gemeenschap is goed georganiseerd, zegt ze. ‘Ze beschikt over een bewonersvereniging en over een zeer actieve vrouwenvereniging. Die bijten van zich af in de onderhandelingen, ze strijden voor hun rechten.’

Dat er ook veel handelaars en ambtenaren wonen, draagt bij tot dat succes, zegt ze.