De les van de Duitse overstromingen: bereid je voor op het onvoorstelbare

Een maand nadat de dodelijke overstromingen het westen van Duitsland overspoelden, zijn de overlevenden nog altijd in shock terwijl ze hun gemeenschappen proberen herop te bouwen. Experts waarschuwen dat dergelijke rampen steeds vaker zullen voorkomen.

'Toen de brandweer aanbelde en ons waarschuwde dat we de auto moesten verplaatsen, geloofden we niet dat het water zo ver zou komen', vertelt een inwoner van Sinzig, een klein stadje in het westen van Duitsland.

Ook de brandweer had niet voorzien dat de gehele begane grond van de woning onder water zou komen te staan. Die kwam vijf uur later, om 01.30 uur, terug om de familie Ball – de vrouw, haar man en bejaarde moeder – te vertellen dat ze onmiddellijk moesten evacueren. Tegen die tijd had het water hun deur al bereikt.

De totale kosten worden geschat op zo’n 8,5 miljard euro.

Diezelfde nacht konden in een verzorgingshuis om de hoek twaalf gehandicapte bewoners niet op tijd uit hun ondergelopen kamers ontsnappen. Ze verdronken. Door hevige regenval was de Ahr, een doorgaans rustige stroom die langs Sinzig kronkelt, veranderd in een kolkende rivier die auto’s, huizen en zelfs brugpijlers wegspoelde.

Soortgelijke scènes speelden zich tussen 12 en 18 juli af in delen van Luxemburg, België en Nederland. Geschat wordt dat de catastrofale overstromingen in de hele regio het leven hebben gekost aan meer dan 200 mensen en bijna 72.000 gebouwen hebben beschadigd. De totale kosten worden geschat op zo’n 8,5 miljard euro.

Een maand na de ramp proberen de overlevenden te begrijpen hoe ze zo overrompeld konden worden – en wie verantwoordelijk is om een herhaling te voorkomen.

Voorspellingen

Het is niet zo dat de weersvoorspellingen verkeerd zaten, zegt Jeff Da Costa, doctoraatsonderzoeker in milieuwetenschappen aan de Universiteit van Reading (VK). Enkele dagen tevoren voorspelde het European Flood Awareness System (EFAS) het ernstige overstromingsrisico nauwkeurig en deed daarvan een melding aan de Duitse autoriteiten.

EFAS-meldingen zijn bedoeld voor experts en gaan alleen over grote rivieren zoals de Rijn, niet een zijrivier als de Ahr. ‘Een hydroloog weet precies wat [de modellen] betekenen voor alle aangrenzende waterwegen’, zegt Da Costa. ‘Maar vaak zijn de mensen die de beslissingen nemen geen experts in het veld.’

‘Vaak zijn de mensen die de beslissingen nemen geen experts in het veld.’

Op deelstaatniveau was de overstromingswaarschuwingsdienst voor Rijnland-Palts minder snel in haar voorspelling van hoe extreem de overstromingen in het Ahrdal zouden zijn. De dienst geeft waarschuwingen op een vijfpuntsschaal. Een woordvoerder van de dienst vertelt dat het waterpeil van de Ahr op 14 juli plotseling hard steeg. De overstromingsvoorspelling ‘sprong van waarschuwingsniveau twee naar niveau vier.’

Dit gebeurde om 11:17 uur en via een app werd het districtsbestuur van Ahrweiler, waar Sinzig is gevestigd, automatisch op de hoogte gesteld. Om 17:17 uur werd de melding geüpdatet naar niveau vijf, wat een overstroming betekent die statistisch hooguit eens in de vijftig jaar voorkomt.

Toch ‘vond iedereen de situatie beheersbaar’, aldus de woordvoerder. ‘Het drama ontstond pas ‘s avonds.’ Te laat werd duidelijk dat de overstromingen zo ernstig zouden zijn.

Tegen het districtsbestuur van Ahrweiler loopt inmiddels een rechtszaak wegens dood door nalatigheid, aangezien het pas om 23:09 uur opdracht gaf tot evacuatie. Een persvoorlichter weigerde commentaar te geven; ‘de dienst wil niet vooruitlopen op de lopende onderzoeken.’

Overvolle reservoirs

De timing van de overstromingen maakte ze om twee redenen zo gevaarlijk, legt Stefan Greiving uit. Hij is hoogleraar ruimtelijke ordening aan de Technische Universiteit van Dortmund. Ten eerste steeg het water ‘s nachts snel, toen de meeste mensen sliepen, dus niet alert waren op waarschuwingen en kwetsbaar waren voor instortende gebouwen. Ten tweede zijn overstromingen in de zomer niet alleen ongebruikelijk, ze hebben zich in het Rijnstroomgebied zelfs nog nooit op deze schaal voorgedaan.

‘We stonden machteloos tegen deze waterniveaus.’

In de wintermaanden zijn reservoirbeheerders wettelijk verplicht om voldoende ruimte te creëren om hevige regenval op te vangen. In de zomer is er geen dergelijke regeling. Maar na een paar regenachtige maanden waren de reservoirs in de regio in juli, met een gemiddelde capaciteit van 96 procent, al ‘voller dan ooit tevoren in dezelfde maand’, zegt Greiving.

Als gevolg hiervan konden de reservoirs de regen van 148 liter per vierkante meter die het noorden van Rijnland-Palts 14-15 juli trof, niet opvangen.

‘We stonden machteloos tegen deze waterniveaus’, zegt Alexander Krüger van de brandweer in Euskirchen, een andere zwaar getroffen stad in de naburige deelstaat Noordrijn-Westfalen. Als hoofd van het crisisteam coördineerde hij de brandweerlieden in de nasleep van de overstromingen. Hij denkt dat zelfs een eerdere waarschuwing hen niet had kunnen voorbereiden op een gebeurtenis van deze omvang. ‘We probeerden het water weg te pompen, maar konden het nergens naartoe pompen omdat er overal water was.’

Toekomstscenario’s

Volgens Klimaatpanel IPCC zal dergelijke zware regenval waarschijnlijk vaker voorkomen. Het risico op overstromingen in regio’s op een hoge geografische breedtegraad (dichtbij de geografische polen), waaronder Noord-Europa en Noord-Azië, wordt daarmee groter.

Bij een scenario van 1,5 graden opwarming van de aarde zullen rivieroverstromingen op wereldniveau naar verwachting vaker en intenser optreden. Bereiken we 2 in plaats van 1,5 graad opwarming, dan heeft dat waarschijnlijk een sterker effect op zware regenval, overstromingen en hoge waterstanden in rivieren, zo blijkt uit het rapport van het IPCC dat deze maand is gepubliceerd.

Bij een scenario van 1,5 graden opwarming van de aarde zullen rivieroverstromingen op wereldniveau naar verwachting vaker en intenser optreden.

Overstromingsvoorspellingen zijn grotendeels gebaseerd op historische gegevens; volgens Greiving geen goede voorspeller voor toekomstige gebeurtenissen.

Het vorige waterpeilrecord van de Ahr, in 2016, was 3,71 meter. Dat werd toen nog gezien als iets wat eens in de honderd jaar voorkwam. Deze keer haalde het niveau naar schatting 7 meter – een schatting omdat het meetinstrument door de stortvloed was meegesleurd. ‘Dit was een gebeurtenis die eens in een millennium plaatsvindt’, zegt Greiving, ‘dus veel van de getroffen plaatsen liepen volgens de modellen geen risico.’

Dit verklaart mede waarom het district Ahrweiler op de avond van 14 juli bewoners die op 50 meter van de Ahr woonden opriep hun huizen te verlaten, maar het verzorgingstehuis waar twaalf mensen verdronken, en dat meer dan 250 meter van de rivier verwijderd was, niet liet evacueren. ‘Het lokale crisisteam had een gebeurtenis van deze omvang niet verwacht’, aldus Greiving. ‘Je kunt je niet voorbereiden op iets wat je niet voor mogelijk acht.’

Solidariteit

Het voorheen onvoorstelbare is een pijnlijke realiteit geworden voor degenen die alles hebben verloren in de overstromingen. Wat overblijft is solidariteit. Brigitte Kuchta en Stefan Pohl, beiden uit Meckenheim, ongeveer 20 kilometer van Sinzig, richtten de hulpactie “Meckenheim helpt” op. Ondersteund door ongeveer vijftig vrijwilligers verzamelen en sorteren ze materiële donaties - eerst in een lege kantoorruimte, nu in een aanzienlijk ruimer magazijn.

‘De meeste mensen zijn nog steeds volledig in shock en beginnen net pas te verwerken wat er is gebeurd.’

Meerdere keren per dag rijden vrijwilligers naar de getroffen steden, waarvan sommige nog steeds geen elektriciteit of stromend water hebben. Daar delen ze donaties uit, variërend van gereedschap tot toiletartikelen. Nu de zomervakantie ten einde loopt, maken de vrijwilligers veel ouders en kinderen blij met schooltassen met daarin alles wat de scholieren nodig hebben.

Het vrijwilligerswerk kan ‘emotioneel zwaar zijn’, zegt Kuchta, omdat de vrijwilligers getuige zijn van veel verdriet. ‘De meeste mensen zijn nog steeds volledig in shock en beginnen net pas te verwerken wat er is gebeurd’, beaamt Pohl.

In Sinzig dreunt het geluid van hamers en boormachines door de straten. Aan de heropbouw hangt een flink prijskaartje. ‘Uiteindelijk heeft iedereen veel geld nodig, dat is het enige wat zal helpen’, zegt Pohl. De overheid biedt tot 3.500 euro aan elk getroffen huishouden.

Voorbereiden op volgende ramp

Het herstel financieren is misschien de meest urgente taak voor de regering, maar ze moet ook beginnen met de voorbereiding op een volgende ramp, zegt Lothar Schrott, onderzoeker en docent rampenbeheersing aan de Universiteit van Bonn.

Kritieke infrastructuur en voorzieningen met kwetsbare bevolkingsgroepen, zoals het verzorgingshuis in Sinzig, mogen niet worden herbouwd in gebieden met een overstromingsrisico, zegt hij. En bewustzijn over de risico’s en wat te doen in geval van crisis zou op scholen moeten worden onderwezen.

‘We zullen moeten wennen aan het feit dat we in een wereld leven die veel vatbaarder is voor rampen’, zegt Schrott. ‘Dat betekent dat we voorbereid moeten zijn op gebeurtenissen nog erger dan deze zeldzame overstromingen.’

Dit artikel is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner Climate Home News.