Eerherstel voor bisschop Romero

Op 24 maart 1980 kreeg Romero een kogel in de borst terwijl hij de mis opdroeg in een ziekenhuiskapel in San Salvador. 

El Salvador verkeerde in die jaren in volle burgeroorlog en de weken voor de moord had de bisschop in zijn preek in de zondagvieringen de soldaten opgeroepen om te stoppen met het uitmoorden van landgenoten.

Er heerste een verbod op vrije meningsuiting en op vereniging, maar Romero bracht het volk samen in de kathedraal en nam geen blad voor de mond wanneer het ging om het onrecht van de machthebbers aan de top en de uitbuiting van de armen. 

Opdrachtgever voor de moord, zo is achteraf aan het licht gekomen, was Roberto d’Abuisson van de rechtse Arena-partij, die met zijn doodseskaders iedereen uit de weg ruimde die de overmacht van de heersende elite in vraag durfde te stellen. Romero wist dat hij op hun dodenlijst stond, maar dat weerhield hem er niet van om te doen wat hij vond dat hij moest doen.

Een politieke keuze

Romero is door zijn optreden het icoon geworden voor de Latijns-Amerikaanse bevrijdingstheologie, die vooral in de jaren zeventig in Latijns-Amerika gestalte kreeg na de bisschoppenconferenties van Medellín (Colombia- 1968) en Puebla (Mexico-1979), in het zog van het Tweede Vaticaans Concilie (1963-1965).

De centrale idee daarin was de fundamentele voorkeursoptie voor de armen. ‘Als de kerk nog relevant wil zijn, moet ze zich onderdompelen in de realiteit van de armen en vanuit hun werkelijkheid naar de wereld kijken.’

De bisschoppenconferentie van Medellín had het ook over het structurele geweld als bron, gegenereerd door het systeem, het eerste geweld waarop de guerrillagroeperingen die toen in tal van landen in Latijns-Amerika actief waren, een antwoord waren.

Met de moord op een ander priester, Rutilio Grande, een goede vriend van Romero, bestond er voor Romero geen twijfel meer over welke kant te kiezen.

Oscar Romero was een conservatief man toen hij als bisschop werd gekozen, iemand uit de hogere kringen. Maar hoe meer hij zich verdiepte in de realiteit van het volk en van de onmenselijke situatie van onrecht waarin het grootste deel van de mensen leefden, werd hij geradicaliseerd in die voorkeursoptie. Met de moord op een ander priester, Rutilio Grande, een goede vriend van Romero, bestond er voor Romero geen twijfel meer over welke kant te kiezen.

Anderhalve maand voor zijn dood, op 2 februari 1980, kreeg bisschop Romero een eredoctoraat aan de KULeuven. Er was in die jaren een nauwe band tussen Vlaanderen en El Salvador, met priesters als Jan De Plancke, Roger Ponseele en Piet Declerq die naar ginder waren vertrokken en in dezelfde lijn werkten.

In de toespraak die Romero toen in Leuven hield, verwoordde hij glashelder hoezeer die keuze voor de armen geen theoretische en vrijblijvende kwestiei is. ‘De kerk moet zich niet alleen incarneren in de wereld van de armen en hen een boodschap van hoop brengen, ze moet de armen ook verdedigen. […] Maar het verdedigen van de armen leidt noodzakelijk tot ernstige conflicten met de machthebbers die tot de oligarchie behoren, en met de politieke en militaire autoriteiten van ons land.’

Bevrijdingstheologie en het Vaticaan

De voorkeursoptie voor de armen leidde niet alleen in El Salvador tot conflicten. Vanuit de VS werd Latijns-Amerika bestookt met ‘evangelische sekten’ om de revolutionaire kracht van het evangelie te ondermijnen en verdeeldheid te zaaien in de zogenaamde basisgemeenschappen.

Terwijl Romero voor miljoenen Latijns-Amerikanen een heilige werd, is het proces van zijn zaligverklaring in het Vaticaan decennialang tegengehouden.

Maar ook de kerk zelf was diep verdeeld over het thema en was helemaal niet zo bereid om in te treden in de wereld van de armen. Voor Johannes Paulus II schuilde er een communistisch gevaar in die bevrijdingstheologie en Jozef Ratzinger, alias paus Benedictus XVI en toen hoofd van de Congregatie van Geloofsleer, deed er alles aan om deze beweging de mond te snoeren, door mensen als Leonardo en Clodovis Boff, twee Braziliaanse bevrijdingstheologen van formaat, spreekverbod te geven.

Terwijl Romero voor miljoenen Latijns-Amerikanen een heilige werd, is het proces van zijn zaligverklaring in het Vaticaan decennialang tegengehouden door de twee vorige pausen. Met paus Franciscus, zelf een Latijns-Amerikaan en gevormd in die kerk van de armen, krijgt de profeet van El Salvador eerherstel.

Godsdienst en politiek

Naar aanleiding van de zaligverklaring van Romero vond er in de Faculteit Theologie aan de KULeuven een debat plaats over de betekenis van Romero voor onze tijd en voor de kerk vandaag.

Een van de aanwezigen werpt-zij het met enige aarzeling- de vraag op wat het verschil is tussen iemand als Romero, die vanuit zijn geloof tot een politiek engagement komt, en bijvoorbeeld een Taliban-of IS-leider die een politieke strijd voert vanuit een religieus fundamentalisme. Het antwoord van Georges De Schrijver, jezuit en grondlegger van het Centrum voor Bevrijdingstheologie in Leuven, is kort en krachtig: ‘Romero riep op om te stoppen met moorden, en is daarom zelf vermoord.’ Romero zelf preekte altijd het geweldloos verzet.

Wat precies het verschil is tussen paus Benedictus (Jozef Ratzinger) en bisschop Romero, ideologisch of theologisch gezien? ‘Voor paus Benedictus gaat het heil systematisch over een persoonlijke verlossing, later in de hemel. Voor Romero en voor de bevrijdingstheologie gaat het om een heilsleer geïncarneerd in de concrete werkelijkheid, en collectief project voor een volk dat lijdt. Op die manier is dit een geloof dat mensen hoop en waardigheid geeft, vanuit een praxis van verbondenheid.

‘Deze opstelling is zelfs geen exclusief theologische opstelling. Ook binnen de VN bestaat er zoiets als The responsability to protect,’ merkt theoloog Johan Verstraeten op.

Het maakt ook deel uit van onze eigen waardigheid als mens om de medemens in nood bij te staan en bescherming te bieden. Het aantal mensen dat vandaag in een hel leeft, in situaties van extreme nood en onrecht, is ontelbaar.

En ja, ook vandaag leidt dit tot conflicten. Maar wie is nog bereid om het op te nemen voor die groepen mensen die niet enkel gemarginaliseerd worden maar steeds meer onzichtbaar gemaakt,vraagt iemand van de aanwezigen zich af.