Inferno Valparaíso zet schijnwerpers op armoede

Het kan nog weken duren voordat het bluswerk van de branden die zaterdag uitbraken, is afgerond. Bij de ramp kwamen minstens twaalf mensen om. Tweeduizend huizen werden compleet verwoest en tienduizend mensen werden geëvacueerd.

Het vuur woedde op minstens 6 van de 42 heuvels die de stad met 250.000 inwoners omringen. Valparaíso is gebouwd in de vorm van een natuurlijk amfitheater, met uitzicht op de Grote Oceaan.

Jorge Llanos (60) woonde op Cerro El Litre, een van de heuvels rondom de stad. Zaterdagochtend vertrok hij vroeg naar de markt op Quilpué, dicht bij het centrum van Valparaíso, waar hij een groentenstalletje heeft.

“Toen ik de bus naar huis nam, zag ik het vuur. Ik stapte uit en vanaf de straat keek ik naar de heuvel. “Mijn huis!”, schreeuwde ik. Maar ik was al te laat om nog iets te redden”, zegt hij. Sinds zaterdagnacht slaapt hij in een school die als opvang dient. Maandag heeft hij de berg beklommen om te zien hoe het met zijn huis gesteld was. “Er is niets meer. Ik ben alles kwijt”, zegt hij snikkend.

De meeste inwoners van Valparaíso, 140 kilometer ten noordwesten van Santiago en de tweede havenstad van het land, wonen op de bergen en heuvels rondom de baai. De heuvels zijn dichtbevolkt met vrolijk gekleurde houten huisjes. In 2003 werd de stad erkend als werelderfgoed door de Unesco.

Valparaíso is ook een cultureel centrum in Chili. Pablo Neruda (1904-1973), winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur, bouwde hier een van zijn huizen en de Nationale Raad voor Cultuur en Kunst is er gevestigd. Sinds het einde van de dictatuur die van 1973 tot 1990 duurde, zetelt het Chileense Congres in Valparaíso.

In de stad heerst echter ook veel armoede. Tweeëntwintig procent van de bevolking leeft onder de armoedegrens.

In de stad heerst echter ook veel armoede. Tweeëntwintig procent van de bevolking leeft onder de armoedegrens. Het nationale gemiddelde is 14 procent. Volgens de Fundación Un Techo Para Chili (Stichting een Dak voor Chili), telt Valparaíso de meeste sloppenwijken van Chili.

Als het gaat om ongelijkheid, is de stad ook recordhouder. Het gemiddelde maandinkomen van de armste 10 procent van de bevolking bedraagt 195 euro, de rijkste 10 procent verdient maandelijks gemiddeld 5.200 euro.

Houten huizen

“De grote brand laat zien hoe ontzettend kwetsbaar de mensen in de sloppenwijken zijn”, zegt Alejandro Muñoz, de directeur van Un Techo Para Chile in Valparaíso. Het vuur, dat zich verspreidde vanaf de beboste toppen van de heuvels naar de lager gelegen arme buurten met vooral houten huizen “heeft vier sloppenwijken totaal vernietigd”, zegt hij.

De brand was de ergste in een Chileense stad qua oppervlakte – zo’n 900 hectare is getroffen – maar niet wat betreft het aantal slachtoffers. In 1953 kwamen vijftig mensen om bij een brand en in 1960 werd het vlakke gedeelte van de stad getroffen door een grote brand.

Muñoz wijst erop dat Valparaíso werelderfgoed is, en Viña del Mar, een dichtbij gelegen kustresort, bekend staat als de “tuinstad”. “Maar er is ook een andere, harde realiteit, die van de bewoners van de sloppenwijken in de heuvels van beide steden”

Lorena Carraja en haar 80-jarige ouders verblijven sinds zaterdag in een geïmproviseerde opvang op een tennisbaan. In het koude en troosteloze kamp beschrijft ze het moment waarop de vlammen haar huis naderden: “Het was werkelijk een hel. We werden compleet omsingeld door vuur en het verspreidde zich razendsnel. Door de harde wind ging het vuur van de ene naar de andere heuvel. Het was vreselijk en angstaanjagend. Ik heb nog nooit zoiets gezien en ik wens het niemand toe”, zegt ze.

Het huis van Carraja (50) bleef uiteindelijk staan, hoewel ze veel spullen is kwijtgeraakt. “Dat maakt niet uit. Alles kan vervangen worden. We danken God dat we nog leven”, zegt ze. Dan zucht ze diep en vertelt hoe ze mensen hoorde schreeuwen en kinderen hoorde huilen, terwijl er mensen flauwvielen.

Verwaarlozing

Steden in Chili zijn gebouwd zonder veel planning, zeggen experts. Mensen die op zoek zijn naar een beter leven, belanden vaak aan de rand van grote steden zoals Valparaíso. “Maar de centrale en plaatselijke overheden bemoeien zich nauwelijks met deze bevolking”, zegt Leonardo Piña, een antropoloog aan de Alberto Hurtado-universiteit.

De ramp heeft laten zien hoe erg het gebied verwaarloosd is.

De huizen op de heuvels rondom de stad zijn volgens hem “bovenop elkaar” gebouwd. “Dat is exotisch en ziet er prachtig uit, zelfs zodanig dat het tot werelderfgoed is verklaard. Maar dat betekent niet dat de zorg veel verder gaat dan het toekennen van dat label. De ramp heeft laten zien hoe erg het gebied verwaarloosd is.”

De Unesco-erkenning trok wel flinke investeringen aan van de Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank. En de implementatie van een ambitieus Programma voor Stedelijk Herstel en Ontwikkeling leidde tot hooggespannen verwachtingen onder de bevolking van de havenstad. De 53 miljoen euro die tussen 2006 en 2012 aan het programma werd besteed, maakte echter geen einde aan de armoede en marginalisering.

Piña zegt dat het vooral ontbroken heeft aan beleid op het gebied van basisvoorzieningen voor de armen die de levensstandaard hadden kunnen verbeteren.

Krankzinnige stad

Een combinatie van lange, intense droogte, harde wind en ongebruikelijk hoge temperaturen voor de tijd van het jaar, maakten de omstandigheden “perfect” voor een brand als deze, zei de gouverneur van Valparaíso, Ricardo Bravo.

Experts zijn het erover eens dat de zorg voor de slachtoffers nu het belangrijkste is. Maar later is politieke wil nodig om de armoede te bestrijden in deze “krankzinnige stad”, zoals Neruda hem noemde in zijn gedicht ‘Ode aan Valparaíso’, geschreven in La Sebastiana, zijn beroemd geworden huis in Valparaíso. De stad, zo schreef hij, zou binnenkort zijn tranen vergeten en “opnieuw huizen bouwen, met groene deuren en gele ramen.”