‘Vaccinatie neemt wereldwijd onvoldoende toe’

De Spaanse non-profitorganisatie Civio voerde uitgebreid onderzoek naar de stand van zaken aangaande de wereldwijde vaccinatie tegen onder meer mazelen, polio, kinkhoest, tetanus en het papillomavirus, dat baarmoederhalskanker kan veroorzaken. De conclusie van het onderzoek is dat het aantal vaccinaties tegen deze ziektes onvoldoende toeneemt, waardoor het langer zal duren vooraleer ze zijn uitgeroeid. In sommige gebieden kunnen uitgeroeide virussen zelfs opnieuw de kop opsteken.

Volgens Civio werden in 2015 wereldwijd in totaal 200 000 gevallen van mazelen geregistreerd. De ziekte maakte in datzelfde jaar ook 73 844 dodelijke slachtoffers bij kinderen jonger dan vier jaar. Opvallend is dat deze ziekte, waarvoor nochtans al sinds de jaren zestig een vaccin bestaat, ook 26 000 keer werd gesignaleerd in Europa, terwijl het volledige Amerikaanse continent met 611 gevallen veel beter doet.

Volgens Civio wordt in veel landen te weinig gevaccineerd om de collectieve weerstand van de bevolking tegen ziektes zoals mazelen te verzekeren.

Belangrijker dan de absolute cijfers is echter wat ook wel de herd immunity wordt genoemd, de collectieve weerstand van de bevolking tegen een bepaalde ziekte. Op basis van cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie bleek dat in 2015 in minstens 105 van de 187 onderzochte landen het immuniteitspercentage dat de collectieve weerstand tegen mazelen zou verzekeren, niet werd behaald. Dit zorgde ervoor dat ook het globale immuniteitspercentage met 85 procent te laag was en de wereldbevolking in principe niet voldoende beschermd was tegen de ziekte.

Herd immunity is een term die verwijst naar de collectieve weerstand van een bevolking tegen een bepaald virus. Om een volledige bevolking te beschermen tegen een virus, volstaat het om slechts een percentage immuun te maken. Als voldoende mensen immuun zijn, wordt de verspreiding van het virus uiteraard bemoeilijkt. Hierdoor lopen ook individuen die niet zijn ingeënt en in principe wel zouden kunnen worden getroffen door de ziekte in kwestie, minder gevaar. Het aandeel van de bevolking dat effectief moet worden gevaccineerd hangt af van de besmettelijkheid van de ziekte. Het virus dat mazelen veroorzaakt wordt bijvoorbeeld zeer gemakkelijk overgedragen. Om de verspreiding van mazelen tegen te gaan moet dan ook minstens 95 procent van de bevolking immuun zijn tegen de ziekte.

Om effectief immuun te zijn tegen mazelen hebben kinderen bovendien twee dosissen nodig. Wat betreft de tweede toediening van het vaccin liggen de cijfers nog lager. Slechts 50 van de 143 onderzochte landen diende voldoende tweede dosissen toe om het immuniteitspercentage te halen. Ook in België werd in deze fase niet genoeg gevaccineerd.

Een gelijkaardige tendens is terug te vinden bij ziektes als kinkhoest, difterie en tetanus en zelfs bij het bijna uitgeroeide polio. Volgens Civio wordt in veel landen te weinig gevaccineerd om de collectieve weerstand van de nationale (en globale) bevolking tegen deze ziektes te verzekeren.

Een kwestie van prijs of prioriteiten?

Waar ligt volgens de journalisten van Civio de oorzaak voor de vertraagde toename in wereldwijde vaccinatie?

Ten eerste verwijzen ze naar de toenemende vaccinatiekost. Doordat de farmaceutische sector sterk geconcentreerd is – volgens Civio is 80 procent van de globale verkoop van vaccins in handen van slechts vier bedrijven: Sanofi Pasteur, Merck, Pfizer en GlaxoSmithKline – hebben een handvol bedrijven veel macht bij het bepalen van de prijs. Bovendien hebben ook patenten een belangrijk aandeel in de toenemende vaccinatiekost.

Dit heeft volgens Civio een weerslag op de hoeveelheid vaccins die ontwikkelingslanden kunnen aanschaffen. De vaccinatiepercentages in ontwikkelingslanden liggen in het algemeen ook beduidend lager dan in rijke landen. Dit strookt niet met het principe van prijsdiscriminatie dat farmaceutische bedrijven beweren te hanteren. Prijsdiscriminatie houdt in dat een bedrijf voor hetzelfde product een verschillende prijs vraagt, afhankelijk van de financiële mogelijkheden van de afnemers. Volgens het onderzoek van Civio betalen de overheden van relatief armere landen echter dikwijls even veel of zelfs meer dan in de rijke landen.

Uit het onderzoek blijkt dat de overheden van relatief arme landen dikwijls even veel of zelfs meer betalen dan in rijke landen.

Hierbij dient te worden opgemerkt dat deze conclusie gebaseerd is op een analyse van de overheidsuitgaven van slechts zeven landen. De overgrote meerderheid van de landen publiceert weinig of geen gegevens over hoeveel geld ze besteden aan het aankopen van vaccins, dikwijls omdat de contracten die met de bedrijven worden afgesloten vertrouwelijkheidsclausules bevatten. Ook de Wereldgezondheidsorganisatie maakt deze informatie niet publiek.

Dit maakt het moeilijk om na te gaan of het systeem van prijsdiscriminatie ook in de praktijk wordt toegepast. Volgens Civio draagt het gebrek aan transparantie er mee toe bij dat ontwikkelingslanden weinig vergelijkingspunten hebben en niet goed weten wat een correcte prijs is voor de vaccins die ze aankopen. Pogingen van de Wereldgezondheidsorganisatie om meer informatie te verschaffen over de geldsommen die gemoeid zijn bij de verkoop van vaccins blijven voorlopig weinig doortastend.

Anderzijds maken veel ontwikkelingslanden al gebruik van een systeem waarbij vaccins in grote getale en aan de meest voordelige prijs worden aangekocht door UNICEF. UNICEF verkoopt de vaccins dan door aan het GAVI, een verbond dat de vraag naar vaccins van ontwikkelingslanden samenbrengt en de aangeschafte dosissen verdeelt over de lidstaten. UNICEF geeft overigens wel aan hoeveel het per vaccin betaalt.

Naast de hoge en toenemende prijs van de vaccins zelf verwijst Civio ook naar rapporten van Artsen Zonder Grenzen, waarin het belang van onder meer infrastructuur  wordt onderstreept. Het complexe vaccinatieschema - kinderen moeten in de eerste levensjaren tegen verschillende virussen en meerdere keren per virus worden ingeënt - is volgens AzG in dat opzicht problematisch. Voor mensen in ontwikkelingsgebieden, zijn de transportkosten om meermaals per jaar naar het ziekenhuis af te reizen simpelweg te hoog.

‘De kostprijs van vaccins valt best mee. Het grootste probleem met vaccinaties in ontwikkelingslanden is dat er te weinig prioriteit aan wordt verleend door de plaatselijke regimes.’

In het algemeen vindt AzG bovendien dat in het bestrijden van virussen te weinig rekening gehouden wordt met de specifieke omstandigheden waarin vaccins moeten worden getransporteerd, bewaard en toegediend in ontwikkelingslanden.

Marc Van Ranst, hoogleraar virologie en epidemiologie aan de Katholieke Universiteit Leuven, nuanceert deze bevindingen. ‘Zowel de kostprijs van vaccins als het gebrek aan transparantie vallen best mee. Het grootste probleem met vaccinaties in ontwikkelingslanden is dat er te weinig prioriteit aan wordt verleend door de plaatselijke regimes. Wanneer een overheid wel investeert in pakweg gevechtsvliegtuigen maar niet in de bescherming van haar bevolking tegen ziektes, moet de verantwoordelijkheid niet op bedrijven worden afgeschoven.’

‘Ook de geheimhouding van de overheidsuitgaven aan vaccins is relatief, zeker in vergelijking met het belastinggeld dat aan bijvoorbeeld defensie wordt gespendeerd. De meeste landen weten wel degelijk van elkaar hoeveel ze betalen voor medicijnen en vaccins.’

Wantrouwen

Naast de oorzaken die te maken hebben met de prijs van vaccins, de structuur van de farmaceutische sector en de middelen of infrastructuur in ontwikkelingsgebieden, wijst Civio op een tweede onderliggende tendens die de toename van vaccinatie afremt. Meer bepaald gaat het om een groeiend wantrouwen ten opzichte van de farmaceutische sector, een fenomeen dat zich volgens het onderzoek voornamelijk in Europese landen voordoet.

Van Ranst bevestigt dat antivaccinatiebewegingen een invloed uitoefenen op de stagnatie van het aantal inentingen wereldwijd.

‘Met name in de Verenigde Staten en Frankrijk hebben de argumenten van antivaccinatiebewegingen wel degelijk invloed hebben op de beslissingen van mensen.’

‘In gebieden waar mensen het zich als het ware kunnen permitteren om het gevaar van epidemieën en het nut van vaccins in vraag te stellen, groeit inderdaad de aandacht voor stemmen die vaccinatie bekritiseren. De sociale media, die het bereik van om het even welke boodschap aanzienlijk vergroten, spelen daarin ook een belangrijk rol.’

‘Hoewel het nog steeds om een beperkt fenomeen gaat, zien we dat de argumenten van antivaccinatiebewegingen, met name in de Verenigde Staten en Frankrijk, wel degelijk invloed hebben op de beslissingen van mensen. We mogen blij zijn dat we wat dat betreft in Vlaanderen verantwoordelijke media hebben, die niet proberen scoren met sensationele claims over het nut of gevaar van vaccins.’

‘Dit betekent voor alle duidelijkheid niet dat we naïef moeten zijn over de bedoelingen van de farmaceutische sector. Bedrijven verkopen medicijnen en vaccins om winst te maken, niet uit liefdadigheid. Ze dienen dan ook aan een uitermate grondige controle te worden onderworpen, zeker wat betreft de samenstelling van hun producten. Over het algemeen is een correcte en eerbare samenwerking met de producenten en verkopers van vaccins echter wel degelijk mogelijk.’

Succesverhaal

Los van de stemmen die beweren dat vaccins ronduit gevaarlijk zijn, is in verschillende gebieden de vrees voor ziektes en epidemieën stilaan weggeëbd. Veel mensen zijn minder op hun hoede en zien vaccinatie niet meer als iets noodzakelijks. Dit houdt risico’s in volgens Civio. Zo zijn er verschillende voorbeelden van ziektes die leken te zijn uitgeroeid, maar omwille van verlaagde waakzaamheid opnieuw de kop opstaken.

Civio benadrukt dan ook dat de geschiedenis van vaccinatie een succesverhaal vormt. Voor de komst van het vaccin tegen mazelen in de jaren zestig stierven jaarlijks wereldwijd miljoenen kinderen aan de ziekte. Dit aantal werd aanzienlijk teruggebracht, tot de reeds vermelde 73844 sterfgevallen in 2015. Ook wat betreft het terugdringen van polio, dat tot verlamming kan leiden, is er een enorme vooruitgang geboekt. Tussen 1980 en 2016 is het aantal wereldwijd geregistreerde gevallen volgens Civio herleid van 52630 naar 42. Ook de gewonnen strijd tegen pokken en de vooruitgang in de bestrijding van kinkhoest mogen niet vergeten worden.

‘De algemene trend is zonder meer positief. We hebben weliswaar nog veel werk voor de boeg, voornamelijk in ontwikkelingslanden, maar het aantal kinderen dat wereldwijd toegang heeft tot broodnodige vaccins is de afgelopen jaren ontegensprekelijk toegenomen. Dat de vaccinatie –en immuniteitscijfers wereldwijd minder snel stijgen heeft ook gewoon te maken met het feit dat in veel gebieden de vereiste percentages al zijn bereikt. In die gebieden moet vaccinatie nog wel onderhouden, maar niet noodzakelijk opgedreven worden’, besluit ook Van Ranst.

Civio is een Spaanse non-profitorganisatie die zich als doel stelt om aan de hand van meer transparantie en duidelijkere informatie voor burgers het democratisch gehalte van de samenleving te verhogen.

Voor het Medicamentalia Vaccines project werd Civio gefinancierd door Journalism Grants, dat op zijn beurt gesteund wordt door de Bill & Melinda Gates Foundation, een stichting die grote vaccinatieprojecten zoals GAVI financiert. Journalism Grants maakt deel uit van het European Journalism Centre, eveneens een non-profit organisatie die zich richt op de ondersteuning en stimulering van kwaliteitsjournalistiek. CIVIO beweert het onderzoek te hebben gevoerd zonder enige beïnvloeding van Journalism Grants of de Bill & Melina Gates Foundation. De resultaten van het onderzoek van Civio zijn terug te vinden op de website van Medicamentalia Vaccines, evenals informatie over de gehanteerde werkwijze.