Welke richting slaat Oezbekistan in na de dood van Islam Karimov?

Oezbekistan ligt in het hart van Centraal-Azië, de regio die zich grofweg van de Kaspische zee in het westen tot China in het oosten uitstrekt. Deze omvat naast Oezbekistan ook nog Kazachstan, Kirgizië, Tadzjikistan en Turkmenistan. Oezbekistan is de enige “Stan” die aan al de anderen grenst.

De 29 miljoen inwoners van Oezbekistan vormen ongeveer de helft van de totale Centraal-Aziatische bevolking. Dit komt voornamelijk omdat het grootste deel van de Vallei van Fergana, het dichtstbevolkte gebied in Centraal-Azië, op Oezbeeks grondgebied ligt. Oezbekistan heeft met bijna 50.000 manschappen ook het grootste en sterkste leger. Met ook nog de tweede grootste economie, na Kazachstan, is het land de facto het belangrijkste in de regio.

Gas en water

De Oezbeekse economie is een van de snelst groeiende ter wereld, gemiddeld acht procent per jaar in de laatste vijf jaar. Ondanks pogingen tot diversificatie is deze nog steeds hoofdzakelijk gebaseerd op de export van goud, olie, gas en katoen. Deze laatste industrie zorgde door een overmatig gebruik van de natuurlijk waterbronnen voor het verdwijnen van grote delen van het Aralmeer, vroeger een van de grootste meren ter wereld.

“Karimov waarschuwde dat waterproblemen in de toekomst tot oorlogen zouden kunnen leiden.”

Water en een gebrek eraan is een constante oorzaak van spanning en conflict in de regio. Oezbekistan is voor zijn water aangewezen op de Amu Darja en de Syr Darja, rivieren die ontspringen in respectievelijk Tadzjikistan en Kirgizië. Beide landen zijn arm aan grondstoffen en hopen door de bouw van dammen in hun energiebehoefte te voorzien. Dit zou tot waterschaarste kunnen leiden in Oezbekistan, dat dan ook druk uitoefent op beide landen. President Karimov waarschuwde in 2012 dat waterproblemen in de toekomst “niet enkel tot confrontaties, maar zelfs oorlogen zouden kunnen leiden.”

Naast waterconflicten zorgen ook grensconflicten voor onrust. De huidige grenzen stammen uit de Sovjetperiode en snijden dwars door gemeenschappen en etniciteiten heen. Vooral in de Vallei van Fergana leven verschillende bevolkingsgroepen dicht op elkaar, over de grenzen heen. Zo vormen de Oezbeken een substantiële minderheid in Kirgizië (14,4%) en Tadzjikistan (13,8%).

Stabiel maar afgrijselijk

De regimes in Centraal-Azië zijn, met uitzondering van Kirgizië, nog steeds in handen van dezelfde communistische bonzen als voor de onafhankelijkheid. Islam Karimov was voorzitter van de Communistische Partij van Oezbekistan alvorens president te worden na de onafhankelijkheid. Sinds 1991 leidt hij het land met strakke hand. Dit zorgde voor stabiliteit in de regio maar ook voor een mensenrechtensituatie die “afgrijselijk” is volgens Human Rights Watch. Er is amper vrije pers, geen mogelijkheid tot politieke oppositie en foltering door ordediensten is schering en inslag.

“Een baard laten groeien of alcohol weigeren, kon al genoeg reden voor een arrestatie zijn.”

Westerse leiders bedekten deze situatie met de mantel de liefde, omdat Karimov de stabiliteit in de regio behield. Hij trad hardhandig op tegen islamitische groepen, vooral in de religieus conservatieve Vallei van Fergana. Een baard laten groeien of alcohol weigeren, kon al genoeg reden voor een arrestatie zijn. Vele Oezbeekse islamisten weken dan ook uit naar Afghanistan en Syrië om met Al Qaeda en IS te vechten, zoals het IBO, de Islamitische Beweging van Oezbekistan. Nu Karimov dood is, zullen deze geharde strijders misschien naar hun thuisland trekken om het seculiere regime te verdrijven.

Samen met de Kirgizische basis Manas was de Oezbeekse luchtmachtbasis Karshi-Khanabad een van de belangrijkste bevoorradingspunten voor het Amerikaanse leger in Afghanistan. Na een zeldzaam protest van de regering-Bush op het bloedbad in de stad Andijan in 2005, waar enkele honderden burgers werden afgeslacht door Oezbeekse ordediensten, eiste Karimov dat de VS zich terugtrok uit Oezbekistan.

Sindsdien probeerde Oezbekistan een onafhankelijke koers te varen, in een regio die traditioneel door Rusland wordt gedomineerd. Poetin wil de voormalige Oostbloklanden terug aan Rusland binden met verdragen als de Euraziatische Economische Unie (EEU), een initiatief waar Oezbekistan onder Karimov weigerachtig tegenover stond. Het trok zich in 2012 terug uit de Russisch gestuurde Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie (CVVO), maar is wel nog steeds lid van de Shangai-samenwerkingsorganisatie (SSO), waar ook Rusland en China toe behoren.

One Belt, One Road

Oezbekistan en de andere Centraal-Aziatische landen liggen allemaal langs de zijderoutes, de eeuwenoude handelsroutes tussen oost en west. In 2013 lanceerde de Chinese president Xi Jinping het “One Belt, One Road”-project, dat een groot handelsnetwerk door Eurazië zal uitbouwen, en zo de zijderoutes nieuw leven in blazen.

“Centraal-Azië is door zijn strategische ligging een belangrijke partner voor verschillende grootmachten.”

Oezbekistan was een van de eerste landen om hier enthousiast op te reageren en het is duidelijk dat Centraal-Azië een belangrijke rol in de plannen van Peking heeft. Met financiering van de Asian Infrastructure Investement Bank, China’s antwoord op westerse instellingen als het IMF en de Wereldbank, zorgt dit project voor grote infrastructuurwerken die de handel in Eurazië moeten bevorderen. Zo krijgt Tadzjikistan een lening van 27,5 miljoen dollar om de snelweg tussen de hoofdstad Dushanbe en de Oezbeekse grens te renoveren. Op dit moment is China al de grootste handelspartner van Centraal-Azië, verantwoordelijk onder andere voor 80% van de Oezbeekse gasexport.

Centraal-Azië is door zijn strategische ligging een belangrijke partner voor verschillende grootmachten. Welke koers de nieuwe Oezbeekse president zal varen, is dan ook zowel binnen als buiten de regio van groot belang. Of er een koerswijziging op het gebied van mensenrechten zal komen, lijkt helaas eerder van secundair belang.