“‘‘Trumps streven naar een nieuwe Pax Americana in Congo rust op wankele fundamenten’’

Begin december stond Donald Trump glimlachend in het Witte Huis, geflankeerd door de Congolese president Félix Tshisekedi en zijn Rwandese evenknie Paul Kagame. ‘We lossen een oorlog op die al tientallen jaren aan de gang is’, verklaarde de Amerikaanse president.

Achter die grote woorden gaat een nieuwe vorm van diplomatie schuil. Daarin wordt vrede een ruilmiddel en zijn Congo’s kritieke mineralen de hoofdprijs. Wat betekent dit voor de vrede in Congo? En wat vertelt het ons over verschuivingen binnen de mondiale politiek?

De overeenkomst tussen beide landen bouwt voort op het oorspronkelijke akkoord dat op 27 juni 2025 werd bereikt. Ze omvat een brede waaier aan bepalingen: de terugtrekking van Rwandese troepen uit Oost-Congo; de neutralisering van de Rwandese FDLR-rebellen die in Congo opereren; de ontwapening en reïntegratie van gewapende groepen; de terugkeer van vluchtelingen en ontheemden; garanties voor humanitaire toegang; en – cruciaal – de oprichting van een regionaal economisch samenwerkingskader. Dat laatste draait hoofdzakelijk, maar niet uitsluitend, rond kritieke mineralen.

Opvallend daarbij is niet zozeer de belofte van meer transparantie in de toeleveringsketens van kritieke mineralen – mechanismen daarvoor bestaan al – maar het feit dat dit zal gebeuren in partnerschap met de Amerikaanse overheid en Amerikaanse bedrijven. Washington heeft hiervoor ook afzonderlijke bilaterale economische akkoorden met beide landen ondertekend.

De deal tussen Congo en Rwanda die werd bevestigd tijdens de ceremonie begin december, is het resultaat van maanden van stille diplomatie onder leiding van Massad Boulos, Trumps senior adviseur voor Afrika en het Midden-Oosten.

Op het eerste gezicht oogt het akkoord veelbelovend. Door de twee landen economische voordelen te bieden via samenwerking, zouden ze de strijdbijl definitief begraven. Maar bij nader inzien onthult het een verontrustende logica: een complexe oorlog met diepe historische wortels wordt herleid tot een kwestie van toegang tot mineralen, waarbij de drijfveren van meer dan drie decennia geweld worden genegeerd. In zo’n benadering wordt vrede een ruilmiddel, een transactioneel goed, in plaats van een politiek proces.

Even alarmerend is dat dit Rwanda’s optreden in Congo in wezen legitimeert en het land zelfs lijkt te belonen voor het sturen van troepen naar een buurstaat. Het accepteren van deze aantasting van territoriale integriteit creëert bovendien een gevaarlijk precedent. Het weerspiegelt een bredere tendens, die ook te ontwaren is in bijvoorbeeld de Russische invasie van Oekraïne en de Israëlische aanvallen in Libanon.

In Congo brengt ons dit alleen verder af van een duurzame oplossing voor een conflict dat al jaren immense humanitaire ellende veroorzaakt.

Nieuwe logica

Trumps aanpak van het conflict in Congo is kenmerkend voor een nieuwe logica in de Amerikaanse buitenlandse politiek ten aanzien van gewapende conflicten. De regering-Trump heeft in verschillende oorlogen consequent gestreefd naar het sluiten van vrede via een transactionele aanpak, waarbij zij steunt op economische middelen, variërend van mineralenakkoorden tot dreigementen met tarieven, om het gedrag van conflictpartijen te beïnvloeden.

Voorbeelden zijn het Thaïs-Cambodjaanse grensgeschil en het conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan. Alleen is het succes tot dusver niet overal even groot.

Een belangrijke reden is dat zulke deals de complexe historische oorzaken van conflicten niet aanpakken. Daarnaast zijn de beweegredenen vaak gekoppeld aan investeringen die pas op langere termijn kunnen worden gerealiseerd. Voor strijdende partijen is dat uiteindelijk onvoldoende om wantrouwen weg te nemen en hen tot een echt vredesproces te bewegen.

Maar er is meer aan de hand. De door de VS geleide vredesprocessen botsen ook op handhavingsproblemen. Onder Trumps leiding blijft de draagkracht van Amerikaanse veiligheidsgaranties onduidelijk, net zoals de daadwerkelijke druk die Washington kan uitoefenen op potentiële verstoorders. Het is dan ook geen verrassing dat meerdere vredesakkoorden worden geschonden of een gebrekkige uitvoering kennen.

Dat geldt ook voor het vredesakkoord tussen Rwanda en Congo. Toen het op 4 december met veel ceremonieel werd bevestigd, waren de gevechten ter plaatse al opgelaaid na een nieuw, door Rwanda gesteund offensief van de AFC/M23-rebellen. Dat offensief leidde op 10 december tot de inname van Uvira, de op een na grootste stad van Zuid-Kivu. Het betekende een nieuwe escalatie van het conflict, met mogelijk grote regionale gevolgen.

Hoewel de regering-Trump snel haar ongenoegen met dit Rwandese optreden uitte en de diplomatieke druk opvoerde, bleef het effect beperkt. De rebellen verklaarden dat ze zich zouden terugtrekken uit de stad, maar versterkten ondertussen hun grip.

“Liberale vrede” als gemeenschappelijk kader

De moeite met het implementeren van vredesakkoorden duidt op een bijkomende uitdaging: een groeiende internationale verdeeldheid over de te volgen strategie. Het zou misleidend zijn te suggereren dat internationale actoren vóór Trump als één gemeenschap optraden.

Toch slaagden de VS, hun Europese bondgenoten en internationale organisaties er gedurende lange tijd in om een gezamenlijk front te vormen in verschillende conflicten. De leidraad daarvoor was de zogeheten “liberale vrede”, gebaseerd op de verspreiding van liberale democratie, mensenrechten, goed bestuur en marktgerichte hervormingen.

Hoewel deze liberale vrede– terecht– veel bekritiseerd is, bood het wel een gemeenschappelijk kader waarbinnen verschillende landen, de VN en regionale organisaties hun aanpak konden afstemmen.

Groeiende verdeeldheid verklaart ook mee waarom tijdens de eveneens door Rwanda militaire gesteunde M23-campagne van 2012 de Amerikaanse regering, EU-lidstaten én regionale spelers zoals Zuid-Afrika voldoende druk op Rwanda konden uitoefenen (via sancties, dreiging met het stopzetten van hulp, en militaire inzet) om de terugtrekking van haar troepen uit Congo af te dwingen.

Enorme reserves aan kritieke mineralen

Dat soort multilaterale collectieve actie lijkt vandaag verleden tijd, ondanks enkele sancties van de VS en de EU na de inname van de stad Goma in januari 2025 door de AFC/M23-rebellen.

Vredesbemiddeling in de Kivu-provincies is voor de regering-Trump – geïllustreerd door de Rwanda-Congodeal – minder een doel op zich dan een middel om de toegang tot strategische hulpbronnen te waarborgen. Diplomatie wordt daardoor herleid tot een instrument van geopolitiek.

Deze prioritisering van Amerikaanse economische belangen ondermijnt een bredere internationale respons die nodig is om een alomvattend vredesakkoord voor Congo uit te werken en uit te voeren. Wat vandaag te zien is, is net het tegenovergestelde: toenemende rivaliteit, niet alleen tussen de VS en de EU en haar lidstaten, maar ook tussen deze actoren onderling en met China en Rusland.

Een centrale inzet in deze rivaliteit is de toegang tot Congo’s enorme reserves aan kritieke mineralen. Het gaat onder meer om coltan, cassiteriet (tin), goud en lithium in de oostelijke provincies, evenals enorme koper- en kobaltvoorraden in het zuidoosten, nabij de grenzen met Zambia en Angola.

Om de toeleveringsketens veilig te stellen, heeft de VS zwaar geïnvesteerd in de Lobito-spoorcorridor, die mineralenexporten westwaarts naar de Atlantische kust en verder naar de Amerikaanse markten moet leiden.

Deze mondiale wedloop om toegang tot kritieke mineralen wordt niet alleen aangejaagd door de boom van generatieve AI en de groene energietransitie, maar ook door de groeiende strategische rol van deze mineralen in de defensie-industrie.

De bevoorrading is allerminst gegarandeerd: slechts een handvol landen wint en verwerkt deze grondstoffen en sommige daarvan zijn actieve oorlogsgebieden. In combinatie met Trumps ambitie om zich te profileren als mondiale leider, verklaart dat zijn interesse in het sluiten van vredesakkoorden, niet alleen in Congo maar ook in andere mineraalrijke regio’s zoals Oekraïne en Myanmar.

“Vrede-voor-extractie”-pact

Dergelijke geopolitieke en economische drijfveren ondermijnen de doeltreffendheid van deze vredesinitiatieven. Ze tonen bovendien het beperkte respect van Washington voor het internationaal recht. Dat creëert een permissieve omgeving waarin schendingen van de territoriale integriteit geleidelijk worden geëscaleerd om te kijken waar men mee weg kan komen.

Als er niet kordaat wordt opgetreden en druk wordt uitgeoefend in de ene internationale context schept dat precedenten die actoren elders ertoe aanzetten om de grenzen van internationale normen af te tasten.

Het is dan ook nauwelijks toeval dat de AFC/M23-rebellen Goma innamen slechts enkele dagen nadat Trump werd beëdigd op 20 januari 2025. Daarnaast geeft het de indruk dat het oorspronkelijke vredesplan van de VS voor Rusland en Oekraïne, wat zeer genereus was ten aanzien van de territoriale eisen van Rusland, inspiratie gaf voor de bezetting van nog grotere delen van de Kivu-streek.

Deze dynamiek onderstreept dat ook het huidige Congolese conflict gevormd wordt door en vorm geeft aan een mondiale orde die steeds verder afdrijft van de normen van het internationaal recht.

Maatschappelijke organisaties in Congo zijn zich hier zeer bewust van. Zij bestempelen Trumps akkoord als een “vrede-voor-extractie”-pact.

Gewapende groeperingen in Congo gaan nog verder en zien het als een bewijs van Amerikaans en Rwandees imperialisme, wat zij aanvoeren ter rechtvaardiging van het voortzetten van hun strijd.

Ondertussen zet de door Rwanda gesteunde inname van Uvira door AFC/M23 de geloofwaardigheid van Washington als vredesbemiddelaar zwaar onder druk. Zulke flagrante schendingen van een door de VS gegarandeerd akkoord maken één ding duidelijk: Trumps pogingen tot een nieuwe Pax Americana staan op wankele grond.