Actie houdt democratie levend

Vredesactie

31 augustus 2013
Opinie

Actie houdt democratie levend

Actie houdt democratie levend
Actie houdt democratie levend

Al eeuwen verenigen mensen zich om maatschappelijke verandering af te dwingen. Vakbonden hebben een lange traditie van actie en verzet. Vrouwenorganisaties hebben talrijke acties georganiseerd om gelijke rechten af te dwingen. De milieubeweging voerde actie om milieuproblemen op de agenda zetten en overheden er toe te bewegen maatregelen te nemen.

Onze democratie is er gekomen dankzij intense sociale actie. Veel van de verworvenheden die we nu evident vinden hebben we te danken aan de ongehoorzaamheid van bewegingen en de bereidheid van mensen om zich in te zetten voor het algemeen belang.

Ook vandaag hebben we sociale actie nodig om onze democratie in stand te houden en te verbeteren. Vredesactie is bezorgd. Wanneer mensen in het Midden-Oosten of China in opstand komen tegen de overheid, juichen we hen toe. Als burgers hier hun stem laten horen voor een rechtvaardige wereld, voor mensenrechten of het milieu, worden ze meer en meer vervolgd en gecriminaliseerd.

De ruimte voor sociale en politieke actie staat onder druk. Nochtans zouden we blij moeten zijn dat er in deze tijden nog groepen mensen bestaan die zich het algemeen belang aantrekken en bereid zijn om daarvoor geweldloos lijf en leden in te zetten.

Als het  middenveld niet de ruimte krijgt om actie te voeren, of dat niet langer durft, dreigt het te worden gereduceerd tot verlengstuk van de overheid, machteloze commentator aan de zijlijn of marginale actor op de vrije markt.

De ruimte voor actie verkleint

Jurdische vervolging

Overheden en bedrijven beantwoorden sociale actie meer en meer met vervolging voor de rechtbank. Enkele voorbeelden:

  • Electrabel diende, na een reeks vreedzame acties, klacht in tegen Greenpeace wegens zware misdrijven, criminele bendevorming en aanslagen. De ernst van die aanklachten staat absoluut niet in verhouding tot de ludieke aard van de acties. Na jarenlang procederen werd Greenpeace vrijgesproken.

  • Leden van Greenpeace die vanop de ‘rode loper’ van een Europese top een kordatere Europese klimaatpolitiek eisten, kregen in eerste aanleg een maand gevangenisstraf met uitstel en een gezamenlijke geldboete van 11.000 euro. De zaak komt dit najaar voor in beroep.

  • Tijdens een actie van burgerlijke ongehoorzaamheid op een proefveld in Wetteren werden enkele genetisch gemanipuleerde aardappelplanten uitgetrokken en vervangen door biologische. Elf deelnemers aan de actie werden in februari dit jaar door de rechtbank van Dendermonde veroordeeld wegens criminele bendevorming. Die veroordeling gaat niet over de eigenlijke daad van het uittrekken van enkele aardappelen, maar stelt een politieke actiegroep buiten de wet. Iedereen die aan de activiteiten deelnam, ook als die op zich geen strafbaar feit inhouden, wordt zo een misdadiger. De boeren die deelnamen aan de boerenmarkt die toen ter plekke werd gehouden, iedereen die promotie heeft gemaakt, iedereen die een gift gedaan heeft, de artiesten die er optraden… ze zijn allemaal lid van de bende en dus misdadigers.

Het misdrijf ‘bendevorming’ bestaat om zware georganiseerde misdaad aan te pakken, niet om politieke actiegroepen die opkomen voor het algemeen belang te criminaliseren. De aanklacht van bendevorming is buiten alle proporties en komt neer op het criminaliseren van politieke actie op zich.

Op 24 september spreekt de rechtbank zich opnieuw uit. Als ze de veroordeling omwille van bendevorming niet herroept, zet ze de deur open voor criminalisering van de meest uiteenlopende geweldloze acties door milieubewegingen, vakbonden, vrouwenbewegingen, vredesbewegingen,… . Voor elke actie die zich op de rand van het legale bevindt, hoe klein de eventuele overtreding ook is, maak je kans om beschouwd te worden als lid van een criminele bende.

Vervolging van activisten omwille van zware aanklachten als bendevorming leiden tot lange en ingewikkelde processen. Ook al eindigen ze in vele gevallen met buitenvervolgingstelling of vrijspraak, ze zijn een duidelijke vorm van intimidatie. De repressieve aanpak van activisten schrikt mensen af om geweldloze acties te organiseren of er aan deel te nemen. Om nog niet te spreken van de financiële gevolgen die verbonden zijn aan dergelijke procedures.

Gemeentelijke administratieve sanctie: rechten worden gunsten

De juridische vervolging van actiegroepen is slechts één aspect. Daarnaast dreigen de verruimde bevoegdheden van lokale overheden om door middel van GAS allerlei vormen van ‘overlast’ aan te pakken, sociale en politieke actie onmogelijk te maken.

Het recht op vrije meningsuiting is een fundamenteel recht. Het is in de openbare ruimte aan politiereglementen onderworpen. Maar de manier waarop de steden hiermee omgaan in hun politiereglementen holt dit recht uit en maakt het tot een gunst. Dat zet de ruimte om actie te voeren ernstig onder druk. Sociale of politieke actie is geen overlast.

Een beknopte bloemlezing uit een lange lijst voorbeelden laat zien welke impact dit heeft:

  • Op 13 april 2012 kaarten zes activisten de rechteloze toestand van mensen zonder papieren aan door een spandoek aan het balkon te hangen van het hoofdkwartier van de Parti Socialiste. Ze krijgen een GAS-boete in hun brievenbus.

  • Op 8 oktober 2012 delen ongeveer 20 vakbondsleden pamfletten uit voor een Delhaize-winkel. Politie in burger komt ter plaatse en dreigt om alle aanwezigen een GAS-boete te geven. De vakbondsleden willen dat vermijden en zien zich verplicht om hun actie af te breken.

  • Op 25 mei 2013 wordt in veertig landen over de hele wereld betoogd tegen Monsanto. In Antwerpen nemen 200 vreedzame betogers deel aan een geweldloze manifestatie. Op de Groenplaats worden ze door de politie omsingeld. Tachtig mensen krijgen een GAS-boete.

Lokale overheden maken gebruik van hun bevoegdheden ‘à la tête du client.’ Op die manier wordt het recht op vergadering en het recht van vrije meningsuiting uitgehold. Rechten worden gunsten.

Dit heeft niet alleen ingrijpende gevolgen voor actievoerders. De willekeur waarmee steden en gemeenten hun politiereglementen toepassen en de ruime marge voor interpretatie creëren een klimaat van onzekerheid, waarin de meest uiteenlopende middenveldorganisaties voor activiteiten in de openbare ruimte nauwelijks weten aan welke reglementering ze onderworpen zijn en of ze al dan niet het risico lopen GAS-boetes te krijgen.

Eénzijdige verzoekschriften

Tenslotte een derde tendens. Vakbondsacties worden steeds vaker geconfronteerd met eenzijdige verzoekschriften, waarmee stakingsacties onmogelijk worden gemaakt. In juli 2009 kregen ook klimaatactivisten een eenzijdig verzoekschrift, dat een geplande actie in de Antwerp

Democratie heeft sociale actie nodig om haar levend te houden en te verbeteren.

haven verbood, op straffe van dwangsommen tot 20.000€ per persoon. Bij deze procedure wordt enkel de eisende partij gehoord. In theorie is dit alleen mogelijk als de zaak hoogdringend is en de tegenpartij niet tijdig uitgenodigd kan worden of wanneer die niet gekend is. In de praktijk wordt met deze voorwaarden losjes omgesprongen. Staken of actievoeren wordt zo ontmoedigd met zware dwangsommen en zonder dat de stem van de stakers of actievoerders gehoord wordt.

De nood aan geweldloze actie

Sociale verworvenheden die we vandaag evident vinden zijn ons niet in de schoot geworpen. Ze zijn afgedwongen door volgehouden en soms radicale sociale actie. En die actie blijft ook vandaag nodig.

Het feit dat we in een rechtstaat leven die democratische grondrechten zoals vrijheid van meningsuiting erkent, wil nog niet zeggen dat daarmee iedere stem even hard doorweegt in de besluitvorming. Sommige stemmen klinken luider dan andere. En heel wat stemmen vormen hoogstens wat achtergrondruis.

De toegang tot het politieke debat wordt in de praktijk stevig bewaakt, net als de punten die ter discussie kunnen staan. Stemmen die buiten de marges van het politiek aanvaarde debat kleuren, komen moeilijk aan bod. In het beste geval worden ze in overlegorganen gekanaliseerd, waarbinnen ze kunnen uitrazen en vervolgens vaak worden genegeerd.

Zowel de wetgeving als de politieke besluitvorming weerspiegelen machtsverhoudingen, en niet enkel de democratische machtsverhoudingen maar ook de economische. Tegenover de wil van de meerderheid staat vaak ook de wil van het meeste geld of de wil van gevestigde machtsposities.

Conflict is daarom onvermijdelijk eigen aan democratie.

Door geweldloos actie te voeren kan wie niet gehoord wordt, proberen zijn stem te veroveren. De ruimte daarvoor wordt ook in een democratie zelden cadeau gedaan. Tussen een mening laten horen en een stem hebben die gehoord wordt, staan vaak wetten en praktische bezwaren.

Via geweldloze acties breken groepen in in een debat. Ze plaatsen problemen op de agenda waar overheden het liever niet over hebben.

Twintig jaar geleden wist nauwelijks iemand dat in Kleine Brogel Amerikaanse kernwapens liggen. De besluitvorming over kernwapens gebeurde ver van elk publiek debat. Duizenden mensen namen deel aan acties van burgerlijke ongehoorzaamheid. Door openlijk en geweldloos de basis van Kleine Brogel te betreden kon hun stem niet langer genegeerd worden. Vandaag vindt een meerderheid van de Belgen dat de Amerikaanse kernwapens uit Kleine Brogel weg moeten. Geen enkele politieke partij verdedigt nog de stationering van die kernwapens in ons land.

Door actie te voeren probeer je een conflict zichtbaar te maken. Tegelijk ga je bewust dit conflict aan.

In de jaren negentig voerden groepen burgers actie tegen afvalverbrandingsinstallaties. De overheid trad niet op tegen vervuilende installaties. Afvalverbrandingsinstallaties werden bezet en soms effectief stilgelegd. Met die acties van burgerlijke ongehoorzaamheid slaagden ze er in de sluiting af te dwingen van afvalverbrandingsovens die de milieunormen overschreden en zetten ze alternatieve beleidsopties als hergebruik, recyclage of het vermijden van afval op de agenda.

Geweldloze acties zijn een uitnodiging tot debat. Je trekt het thema uit de klassieke kanalen van besluitvorming en maakt er een strijdpunt van. Dat kan gebeuren met betogingen, media-acties, straattheater, waarbij je vooral een boodschap brengt. Maar het kan ook via directe acties waarbij sprake is van burgerlijke ongehoorzaamheid: het bewust en openlijk overtreden van de wet. In dat geval voer je actie als direct machtsmiddel.

Het d’Hoppebos in Flobecq werd bedreigd door illegale zavelwinning en het illegaal storten van afval door een lokale “afvalbaron”. Ondanks een indrukwekkende lijst van overtredingen en pv’s trad het gemeentebestuur niet op. In 2003 bezette een groep activisten het bos. Samen met milieuorganisaties en buurtcomité’s dwongen ze de bescherming van het bos af. De afvalbaron werd na een rechtszaak verplicht het stort te saneren.

Eind jaren negentig verzetten lokale actiecomité’s zich tegen de uitwijzingenpolitiek voor asielzoekers en migranten. Ze voerden actie bij de luchthaventerminals waar vluchtelingen werden uitgewezen en ondersteunden vluchtelingen bij hun verzet tegen een uitwijzing. De acties waren het begin van een breed gedragen campagne. De regering plooide en beslistte tot de regularisatiecampagne die 50.000 mensen uit de illegaliteit haalde.

In Gent bezetten krakers drie jaar geleden het Landhuis en zetten er ecologische moestuintjes op. Het stadsbestuur, eigenaar van het terrein, dreigde verschillende keren met uitzetting, maar de krakers en tuiniers gaven niet op. Steeds meer buurtbewoners vonden de weg naar ‘t Landhuis. Na drie jaar veranderde het stadsbestuur van koers: de volkstuintjes zullen behouden blijven. Het toont aan dat initiatief van onderop noodzakelijk is.

Geweldloze actie, ook al overtreden we daarbij in sommige gevallen de wet, is daarom ook in een democratie noodzakelijk en zorgt ervoor dat de tegenstemmen niet zomaar genegeerd kunnen worden.

Stop criminalisering, ga in debat

Democratie kan je niet reduceren tot een set procedures, zoals verkiezingen, adviesraden, referenda. Democratie heeft sociale actie nodig om haar levend te houden en te verbeteren. Wie de democratie genegen is, kan zich niet neerleggen bij de toenemende criminalisering van gemotiveerde burgers.

Daarom moet de interpretatie van het misdrijf ‘bendevorming’ worden ingeperkt zodat het niet langer kan worden toegepast op politieke actiegroepen die opkomen voor het algemeen belang. Daarom mag een GAS niet worden opgelegd als de feiten begaan zijn als onderdeel van het gebruik van het recht op vrije meningsuiting, op vereniging en vergadering en van het recht op staken. Daarom moet de mogelijkheid om per eenzijdig verzoekschrift stakingen en andere vormen van sociale acties te verbieden en dwangsommen op te leggen worden ingeperkt.

Een democratie die geen ruimte laat voor tegenspraak, voor actie buiten de ‘normale’ besluitvormingskanalen om, die kan zichzelf net zo goed opdoeken. Het is aan het middenveld om in actie te komen én om de ruimte voor actie mee te vrijwaren.

Dit is een bijdrage van Vredesactie voor de Werktank Middenveld, een initiatief van Verenigde Verenigingen.