Burundi glijdt af naar de afgrond… en dit keer valt België echt bijna niets te verwijten

Bijna iedere dag worden er mensen vermoord in Burundi. Er blijkt geen einde te komen aan de spiraal van geweld die in gang werd gezet nadat president Pierre Nkurunziza verkozen werd voor een derde ambtstermijn. Er worden niet alleen opposanten vermoord maar ook leden van kliek rond de president en officieren van het leger.

Deze week kreeg het conflict er een nieuwe dimensie bij: een gehandicapte jongen werd vermoord en een al wat ouder man blies zichzelf op met twee handgranaten. Niemand is nog veilig in dit kleine landje en niemand blijft gespaard van het geweld. Dievenbendes maken van de chaos gebruik om mensen te beroven, de locale economie draait vierkant, de problemen in het land dreigen te escaleren naar een burgeroorlog en er worden opnieuw racistische slogans gescandeerd in de straten van Bujumbura.

De bevolking is wanhopig en ze voelt zich in de steek gelaten door de internationale gemeenschap.

De bevolking is wanhopig en ze voelt zich in de steek gelaten door de internationale gemeenschap. De meeste opposanten vluchtten naar Rwanda en duizenden Burundezen zochten een onderkomen in vluchtelingenkampen in Rwanda, Tanzania en Congo. En er dreigt een open oorlog tussen Rwanda en Burundi, want het regime in Bujumbura beschuldigt Rwanda ervan de oppositie te steunen en de rebellen te bewapenen en te trainen.

Een paar dagen geleden maakte de Burundese regering ook bekend dat onze Belgische ambassadeur, Marc Gedopt, niet langer welkom is in het land.

Onze minister van Buitenlandse Zaken, Didier Reynders en zijn collega van Ontwikkelingssamenwerking Alexander De Croo hadden zich de voorbije maanden verschillende keren kritisch uitgelaten over de gang van zaken in Burundi. Ze hadden het derde mandaat van Nkurunziza veroordeeld en een deel van de Belgische coöperatie stopgezet.

Dit zou volgens de plaatselijke autoriteiten ertoe geleid hebben dat de Europese gemeenschap een aantal sancties afkondigde tegen het land. België is opnieuw de kop van jut in het Afrikaanse Gebied van de Grote Meren. Maar valt ons land dit keer echt iets te verwijten ?

Didier Reynders en Alexander De Croo bezochten Burundi een laatste keer net voor Nkurunziza bekend maakte dat hij zich kandidaat zou stellen voor een derde ambtstermijn. Dat bezoek verliep erg rustig maar de teneur van de betrekkingen tussen Bujumbura en Brussel werd al vlug gezet nadat het ministerduo er bij Nkurunziza op aan drong dat hij zich best geen kandidaat meer zou stellen.

De leden van de Belgische delegatie gaven (off the record) toe dat een groot deel van de Belgische ontwikkelingsgelden voor Burundi nooit hun eigenlijke bestemming bereikt hadden 

Off the record gaven de leden van de Belgische delegatie ook toe dat Burundi er - vergeleken met Rwanda - belabberd aan toe was, dat een groot deel van de Belgische ontwikkelingsgelden er nooit hun eigenlijke bestemming bereikt hadden en dat het land geteisterd werd door corruptie en politiek gesjoemel.

Ook praatten ze in Bujumbura met opposanten zoals Jean-Claver Mbonimpa, die even daarvoor was vrijgelaten uit de gevangenis, waar hij zat omdat hij openlijk had durven aanklagen dat Nkurunziza en de zijnen een gewapende militie (de zgn. “Imbonerakure”) op de been hadden gebracht en getraind. Maar het blitzbezoek van onze ministers kreeg niet veel aandacht in de internationale en de Belgische pers; die had andere katjes te geselen in Syrië en in Oekraïne waar de belangen veel groter waren.

Democratisch succes?

Een paar weken later begonnen de eerste Burundese vluchtelingen Rwanda binnen te sijpelen. Ze waren uit hun dorpjes in het noorden van het land gevlucht omdat de Inbonerakure er de plak zwaaiden en iedereen die het niet eens was met de gang van zaken, bedreigde met arrestatie of erger.

Vele buitenlandse observatoren, politici en journalisten hadden er nog steeds de grootste moeite mee om toe te geven dat het democratische experiment in Burundi mislukt was en dreigde uit te monden in een nieuw conflict. De meeste waarnemers waren ervan overtuigd geraakt dat de vroegere tegenstellingen tussen de Hutu’s en de Tutsi’s nu grotendeels van de baan waren en dat de twee bevolkingsgroepen zich verzoend hadden.

Nochtans bleken er serieuze aanwijzingen dat de Imbonerekura militie van president Nkurunziza geïnfiltreerd was door de Rwandese FDLR-Hutu-extremisten

Dit “democratische succes” had ook als argument gediend van de anti-Kagame en anti-Rwanda lobby die het Burundese voorbeeld maar al te graag gebruikte om aan te tonen dat dit in Rwanda ook mogelijk zou zijn. Nochtans bleken er serieuze aanwijzingen dat de Imbonerekura militie van president Nkurunziza geïnfiltreerd was door de Rwandese FDLR-Hutu-extremisten, een organisatie waarop Nkurunziza & co in het verleden al vaker een beroep op hadden gedaan.

Waar het democratiseringsproces in Burundi wel voor gezorgd had, was het feit dat de tegenstellingen tussen de Hutu’s en de Tutsi’s inderdaad waren afgezwakt; een kleine Tutsi elite had gebruik kunnen maken van het vredesproces en de akkoorden van Arusha en had jarenlang kunnen meeregeren en zelf mee snoepen van de privilegies.

De pers in Burundi was vrijer geworden dan de pers in de buurlanden en in de cité’s en op het platteland waren de tegenstellingen tussen de Hutu’s en de Tutsi’s ook fel afgezwakt. De oppositie tegen het derde mandaat was ook gemengd: er zaten zowel Tutsi’s als Hutu’s in.

Nkurunziza is Kagame niet

Wat me tijdens het coveren van de gebeurtenissen in Burundi erg opviel, is het feit dat Burundi nog steeds verkeerd begrepen wordt in België. En er wordt ook te weinig aandacht aan besteed.

Een van de grootste interpretatiefouten die door vele analisten gemaakt wordt als ze over deze regio praten is het feit dat Rwanda, Burundi en Congo vaak over dezelfde kam geschoren worden als het gaat over de derde ambtstermijn van de respectievelijke presidenten. Je kan de politieke situatie in Burundi niet vergelijken met die van Rwanda en/of Congo.

Het is wel een feit dat de gebeurtenissen in deze landen de politieke context in elk van de drie landen sterk beïnvloedt, maar Rwanda of Burundi vergelijken met Congo en vice versa is appelen met peren vergelijken. Ondanks het feit dat de Rwandese president Paul Kagame en zijn Congolese collega Joseph Kabila waarschijnlijk niet vrij zijn van zonden, kan je dit duo niet vergelijken met een man als Nkurunziza.

Dat Kagame geen wit schaap is, weet iedereen maar hij zorgt er wel voor dat er weinig corruptie is in zijn land

Ook gaan de vergelijkingen over de eventuele of de feitelijke derde ambtstermijn van het trio niet op. Dit is intellectueel onjuist om de eenvoudige reden dat de politieke, de economische en de sociale situaties in de drie landen totaal verschillend zijn. Sommige tegenstanders van een man als Paul Kagame laten geen enkele gelegenheid en geen enkel argument onbenut om de man aan de schandpaal te nagelen.

Dat Kagame geen wit schaap is, weet iedereen maar hij zorgt er wel voor dat er weinig corruptie is in zijn land, dat je er ’s nachts zonder problemen op straat kan lopen, dat je er zonder al te veel problemen kan werken en voor je gezin kan zorgen, dat men zich kan laten verzorgen in ieder ziekenhuis om de hoek omdat het sociale verzekeringssysteem behoorlijk werkt en dat bijna alle kinderen toegang hebben gekregen tot goede scholen.

Dat de man Burundese vluchtelingen opvangt en dat de Burundese oppositie er niet wordt gemuilkorfd, is ook een vaststaand feit. Maar probeert hij daarom het regime van Nkurunziza omver te werpen? Dat is niet bewezen. Het is volgens mij ook een vaststaand feit dat de meerderheid van de Rwandese bevolking voorstander is van een derde ambtstermijn van hun president. Ikzelf ben daar geen voorstander van en ik steek mijn mening niet onder stoelen of banken.

Ik denk ook dat het hele spektakel dat werd opgezet om Kagame’s derde ambtstermijn aanvaardbaar te maken (o.m. de petitie die daarvoor de ronde deed en de aanpassing van de Rwandese grondwet) schromelijk overdreven is. Maar het is volgens mij wel zo dat de meerderheid van de bevolking opnieuw op de man gaat stemmen als hij zich in 2017 opnieuw kandidaat gaat stellen. Als hij dat doet, want daarover zijn de meningen hier ter plaatse ook nog verdeeld.

Kagame staat voor de doorsnee Rwandees voor veiligheid en vooruitgang. De kleine man in de straat weet wel dat hij niet vrijuit kan praten. Als je hem daarover in privé aanspreekt, geeft hij meestal toe dat echte democratie in Rwanda vrijwel onbestaande is. Hij vertelt er dan meestal ook meteen bij dat de Afrikanen in de omringende landen er slechter aan toe zijn. Want daar kan je ook niet vrijuit praten, is er ook geen echte persvrijheid, kan je ook worden opgepakt of vermoord als je je tegen het regime kant.

Wat ze wel goed vinden aan een man als Kagame is duidelijk: de rest nemen ze er soms graag bij. En zelfs de Hutu’s die slecht vertegenwoordigd worden in dit regime zijn meestal deze mening toegedaan. Een van mijn buurmannen in Gisenyi werkt momenteel voor de overheid maar was jarenlang vluchteling in Congo. Hij was destijds lid van de Interahamwe militie (Rwandese Hutu extremisten) en hij had tijdens de genocide ook zelf een paar mensen vermoord.

Mensen als Kabila en Nkurunziza kunnen niet aantonen dat hun land er beter op geworden is

Toen hij in 1997 terug in Rwanda arriveerde, moest hij een paar jaar naar de gevangenis, hij kwam vrij en vond vrijwel dadelijk werk. Zijn kinderen konden verder studeren en zijn oudste dochter studeerde vorig jaar af aan de middelbare school met de beste punten. De Rwandese overheid geeft beurzen aan de beste studenten en daarbij wordt niet gekeken naar hun etnische achtergrond. Het meisje studeert nu geneeskunde aan een Amerikaanse universiteit. Mijn buur is een tevreden man en hij had nooit kunnen geloven dat zijn dochter het zo ver zou kunnen schoppen.

Rwanda is inderdaad afhankelijk van buitenlandse internationale steun en ik vind het zelf ook storend dat het geen echt vrij land is. Maar mensen als Kabila en Nkurunziza kunnen niet aantonen dat hun land er beter op geworden is en de meerderheid van de Congolezen en de Burundezen is hen liever kwijt als rijk.

Ik denk dat de meeste internationale donoren dat rekensommetje ook al gemaakt hebben. Betekent dit dat president Kagame in de toekomst de deur niet verder zal openzetten voor de Hutu meerderheid in zijn land? Ik denk van wel. Hij zal uiteindelijk wel moeten. Maar hijzelf en zijn naaste medewerkers willen er waarschijnlijk eerst voor zorgen dat de economie van hun land beter en meer zelfstandig kan werken, dat de sociale instellingen beter verankerd zijn in de Rwandese samenleving en dat het land gevrijwaard blijft van oorlogen en onrust. Eens die fundamenten er liggen zal het regime zich waarschijnlijk soepeler gaan opstellen.

Het wordt nu beticht van allerlei misdaden en de genocide van ’94 wordt door zijn tegenstanders nu voorgesteld als een soort gelijkspel waarbij evenveel Hutu’s als Tutsi’s vermoord zouden zijn door de twee partijen. In de argumentatie van de wetenschappers, politici en journalisten die dat beweren, zitten verschrikkelijk veel gaten. Maar welke dictator in Afrika die beticht wordt van dergelijke misdaden zorgt er tegelijk ook voor dat zijn volk bijna gratis kan studeren en kan rondlopen op straat zonder bestolen te worden door een paar soldaten die al meer dan een jaar niet meer betaald werden?

Belgische diplomatie

België heeft samen met de Verenigde Staten, de Europese Gemeenschap en zelfs Frankrijk tijdens de voorbije maanden een duidelijk standpunt ingenomen over de derde ambtstermijn van Nkurunziza. Reynders en De Croo hebben hun meningen nooit onder stoelen of banken gestoken en ze zijn er zich goed van bewust dat het democratische scenario dat werd vastgelegd in de akkoorden van Arusha voor een groot deel mislukte omwille van de hebberigheid van de mensen die Nkurunziza omringen.

Het valt op dat de Burundese overheid er momenteel alles aan doet om de etnische tegenstellingen in het land opnieuw aan te scherpen

Ons land heeft daarom ook beslist dat een deel van de ontwikkelingsgelden die voor Burundi bestemd waren even in de schatkist moet blijven liggen. Maar België krijgt nu wel als eerste te horen dat zijn ambassadeur niet langer gewenst is. Het valt ook op dat de Burundese overheid er momenteel alles aan doet om de etnische tegenstellingen in het land opnieuw aan te scherpen: zo wordt er in Burundi met de vinger naar Rwanda gewezen en dus ook naar de Tutsi’s omdat dezen de democratisch verkozen Hutu meerderheid zouden willen kelderen.

Voor de Belgische ambassade in Bujumbura werd een paar dagen geleden betoogd door een paar honderd regeringsgetrouwen en werden slogans gescandeerd dat België Burundi nog steeds behandelt als een kolonie. Ik krijg hier een déjà vu van want ik was al getuige van dergelijke taferelen in het Rwanda van voor ’94 en in Congo. Maar ook daar gaat de vergelijking tussen de drie landen niet op.

Want België had in 1994, in de aanloop naar de genocide, wel de kop in het zand gestoken. De Belgen waren destijds perfect op de hoogte van het feit dat er iets ernstigs in Rwanda zou gaan gebeuren maar ze besloten daar toen niks aan te veranderen. Voor wat Congo betreft kan ik ook getuigen dat er in Brussel lange tijd veel krediet gegeven werd aan de kliek rond vader en zoon Kabila. Want de zakelijke belangen van een aantal invloedrijke Belgische zakenlui waren in Brussel heilig.

De goede relatie tussen een aantal Belgische toppolitici en een aantal Belgische zakenlui in Congo die zich steenrijk maakten op de kap van de Congolese bevolking tijdens het Mobutu regime en dit opnieuw konden (en kunnen) klaarspelen onder het Kabila regime werd en wordt daar zelfs niet onder stoelen of banken gestoken.

Maar in Burundi ligt dat momenteel anders. Burundi is veel minder rijk dan Congo en heeft veel minder strategische waarde dan Rwanda. Maar het is een feit dat de Belgische Afrikapolitiek tijdens de voorbije jaren erg veranderd is en meer blijkt geeft van realisme dan vroeger. De Belgen zijn nu ook een pak beter geïnformeerd over wat er in het Gebied van de Grote Meren aan het gebeuren is. En ze zijn ook mondiger geworden.

Karel De Gucht gaf destijds Kabila al een flink schot voor de boeg. Wellicht knalde hij daarbij net iets te hard en was zijn reactie te bruusk maar zijn argumentatie was wel correct. Een nieuwe, jongere en frissere generatie van diplomaten bevolkt nu de Belgische ambassades in Bujumbura, Kigali en in Kinshasa. In tegenstelling tot hun veel conservatievere voorgangers durven die wel een aantal zaken openlijk te bespreken.

Onze expertise wordt graag gebruikt door andere landen en dat weten ze in Bujumbura héél goed. Daarom zijn we in Burundi nu opnieuw de kop van jut

Daarom moet België ook niet toegeven aan de dreigementen van de Burundese regering. Ambassadeur Marc Gedopt maakt deel uit van die nieuwe garde en voor hij zijn ambt opnam in Burundi was hij al ambassadeur geweest in Oeganda en in Rwanda. Hij kent de regio dus erg goed.

De houding die ons land momenteel in Burundi aanneemt is volgens mijn de juiste. België is niet meer de koloniale grootmacht van weleer maar kent de regio door en door. Onze expertise wordt graag gebruikt door andere landen en dat weten ze in Bujumbura héél goed. Daarom zijn we in Burundi nu opnieuw de kop van jut. En juist daarom moeten we nu in Burundi voet bij stuk houden.

Dat zal niet gemakkelijk zijn. De kans is immers vrij groot dat er binnenkort Belgen in Burundi persoonlijk en fysiek geviseerd zullen worden en de paar Belgen die er nu nog wonen en werken zullen worden lastig gevallen. Moeten we de Burundese bevolking aan haar lot overlaten ? Zeker en vast niet. Indien de hel in Burundi binnenkort misschien echt losbarst zal die ons nog meer nodig hebben.

Marc Hoogsteyns is een Belgische cameraman en journalist die al meer dan twintig jaar werkt en leeft in het Afrikaanse Gebied van de Grote Meren