Fotografie is beeldspraak voor de werkelijkheid

Vaak vertrekken fotografen naar hun bestemming -naar de werkelijkheid die ze willen tonen- met een vooraf gevormd beeld over die realiteit. Ze zoeken dan wat ze al “gezien” hebben en proberen dat te reproduceren. Ze gaan de werkelijkheid zo regisseren dat ze voldoet aan de verwachtingen die zij zelf of hun opdrachtgevers ervan hebben. De enige manier om die cirkel van zichzelf herhalende beelden te doorbreken, is dat je genoeg tijd neemt en investeert in je onderwerp.
Wie als fotograaf verbonden is aan een persagentschap, moet aan een moordend tempo produceren. En wie als freelancer aan de kost probeert te komen, wordt hoe langer hoe meer gedwongen zich aan de logica van de markt te onderwerpen. Je doet er tegenwoordig best aan vooraf na te denken of je onderwerp verkoopbaar is, want de eigenlijke relevantie weegt nog weinig door. Waarover men een reportage zal maken, welke beelden er moeten in zitten en zelfs welke manier van fotograferen: dat wordt vandaag gedicteerd door de koper, niet langer door de realiteit zelf.
Vroeger ging ik vrij impulsief te werk, vandaag bereid ik reizen en reportages een stuk beter voor. Ik vrees wel eens dat die voorbereiding de spontane ontmoeting en de onvoorziene ontdekking van thema’s in de weg kan staan. Een reportage over arme blanken in Zuid-Afrika lukte, grotendeels omdat ik toevallig een dakloze advocaat ontmoette die me drie dagen lang op sleeptouw genomen heeft. Daartegenover staat een recente ervaring die ik had bij een reportage over verstedelijking in Delhi. Alle ngo’s die me hielpen, lieten me hetzelfde zien. Dat was gewoon niet meer interessant. Ik ben dan toch maar -tegen alle goede adviezen in- alleen de slums in getrokken, zodat ik de werkelijkheid achter het goede doel kon vinden. Op heel veel plaatsen in de wereld moet je wel via ngo’s werken, zeker in conflictgebieden of in gebieden met extreme omstandigheden. De droogte in Kenia heb ik alleen kunnen fotograferen dankzij de medewerking van Artsen zonder Grenzen. Cruciaal is dat je de vrijheid om te kijken en te bewegen behoudt. Vaak valt dat wel mee, zeker met de grotere ngo’s.
De World Press Photo 2007 is ongelooflijk sterk, ik denk dat er een heel sterke jury aan het werk geweest is. Maar het zijn bijna allemaal reportages die ik nergens heb zien verschijnen. Het zijn ook vooral zwart-wit reportages, dat wil al bijna niemand meer plaatsen, en ze gaan bovendien over onderwerpen die “onverkoopbaar” zijn. Ik kan er mezelf nauwelijks nog toe brengen om met mijn materiaal te gaan leuren bij hoofdredacteuren. Ik ben het moe. Want je moet zelfs niet alleen meer de hoofdredactie overtuigen van je project, je moet ook nog eens opboksen tegen de marketingafdeling, die zeker wat de weekendbijlagen betreft een steeds grotere vinger in de pap heeft. Je mag het weekendgevoel van de mensen niet verstoren, de beelden en de verhalen moeten liefst een hoge feelgoodfactor hebben… Vergeet je aidsreportage uit Afrika dan maar. De voorbije jaren heb ik vooral waterreportages gemaakt, maar ik heb er daarvan bijna geen verkocht voor publicatie in nieuwsmedia. Al is er in Vlaanderen nog veel mogelijk als je het vergelijkt met de veel grotere buurlanden.
Een persfotograaf is meer dan een registratieapparaat. Ik ben een journalist en wil dus iets toevoegen aan de werkelijkheid die ik voor mijn lens zie passeren. Noem het een boodschap, noem het inzicht. Ik ben ook geen ongeïnteresseerde of cynische burger, maar iemand die zich zorgen maakt over de toekomst van deze planeet. Via mijn beelden probeer ik dan ook de wereld te verhelderen voor de kijker. Ik wil bijvoorbeeld laten zien dat er, ook na 11 september 2001, veel belangrijkere zaken in de wereld gebeuren dan het terrorisme. Ik wil dat iedereen wéét dat water een van de meest essentiële zaken voor het leven is, een noodzaak waarvan we niet zomaar extra hoeveelheden kunnen bijmaken, terwijl de mensheid er wel steeds kwistiger en onvoorzichtiger mee omspringt. En ik hoop dat het zien van mijn reportages mensen op weg zal zetten om dat te willen weten. Daarom ben ik blij dat er een rondreizende tentoonstelling met Troubled Waters, mijn waterreportages, komt.
Wat ik niet begrijp, is dat de vraag naar lifestyle, architectuur, mode en shopping zo onuitputtelijk lijkt. Alle media brengen er steeds meer van en beconcurreren elkaar dus met dezelfde kijk op de wereld. Waarom springt er niemand in het gat dat daardoor ontstaat? Wellicht omdat alleen de markt nog erkend wordt als een legitieme omgeving voor de media, en dat er daardoor alleen beslist wordt op basis van winst en commerciële argumenten. Al moet ik zeggen dat ook de openbare omroep een slechte weg ingeslagen is. Als persfotograaf was ik vroeger afhankelijk van de radioberichtgeving -altijd onderweg, altijd in de wagen- en dat was goed. Maar vandaag erger ik me vreselijk aan de heerschappij van het fait divers, zelfs op het radionieuws van Radio 1. Een motorfiets verongelukt op de E40, een obscure zanger overleden in Nashville: daarmee wordt het journaal gevuld. Terwijl intussen de wereld verder draait en er allerlei zaken gebeuren die onze toekomst mee bepalen. Maar daarover: geen woord.
Ik kijk naar de wereld en zie dat we de toekomst bezwaren met onze huidige levensstijl. De hoeveelheden CO2 die wij uitstoten, dat is onvoorstelbaar. Om 1 kilo vlees te produceren, heb je 13.000 liter water nodig. En het ergste is dat vandaag de prijs al betaald wordt door de armsten, door degenen die nooit met de wagen gereden hebben, die in woestijnen moeten overleven en waarnaar niemand nog omziet. Als je zulke realiteiten onder de aandacht van een breed publiek wil brengen, kom je wel eens in de verleiding om het beeld aan te passen aan de smaak van de kijker. Zelfs als je dat niet doet, kan je via de compositie van het beeld wel veel kracht en meerwaarde toevoegen. Dat betekent niet dat je de werkelijkheid aanpast aan de vraag van de klant, wel dat je de realiteit presenteert op een manier die de informatie zodanig samenbalt dat ze bijna onontkoombaar wordt voor wie het beeld ziet. Dat soort fotografie creëert op de meest letterlijke manier beeldspraak die wérkt.
Wie zegt dat je alles kan vertellen in beelden, maakt zichzelf wat wijs. Tekst, onderschriften en andere informatie zorgen er mee voor dat het beeld de impact kan krijgen die het in potentie heeft. Ik heb in toenemende mate het gevoel dat het loutere beeld niet volstaat om het verhaal te vertellen dat ik kwijt wil. Anderzijds voegt een sterk beeld informatie toe die je in een tekst niet kwijt kan. De twee zijn opgeteld groter dan hun pure som. 
Mijn beelden zijn voor mij uiteindelijk minder belangrijk dan de ontmoetingen die ermee samenhangen. De herinnering aan mensen die ik ontmoet heb, dat is wat ik zou willen bewaren van al deze jaren rondreizen en beelden maken. Fotografie is voor mij een perfect excuus geweest om met mensen in contact te komen en er langer bij te verblijven dan je normaliter als reiziger kunt. Zo ben ik in Australië een vijftal dagen op stap geweest met Andy, een freelance mijnwerker die al 15 jaar rondreist in zijn kleine caravan op zoek naar edelstenen en kostbare ertsen. Zijn symbiose met zijn omgeving vond ik heel inspirerend. Andy komt nauwelijks voor in de reportage die ik toen gemaakt heb, maar hij blijft eeuwig in mijn herinnering wonen. Sergeï, de kapitein van een boot op het Aralmeer die vastgelopen was door het uitdrogen van het meer, die heb ik wel kunnen vatten in een alleszeggend beeld.