“‘‘Herhaal de fout van bloeddiamanten niet voor kritieke mineralen en goud’’

Deze week komen regeringsvertegenwoordigers, de diamantsector en enkele ngo’s samen in Dubai voor de jaarlijkse hoogmis van het Kimberley Proces (KP), het internationale initiatief dat de handel in conflict diamanten moet stoppen.

Het Kimberley Proces wordt van onder het stof gehaald in discussies over hoe we de verantwoorde handel in kritieke mineralen of goud kunnen verzekeren. Dat is zorgwekkend: twintig jaar ervaring met het KP laat vooral zien wat níét werkt. Wat nu wordt voorgesteld, is een schijnoplossing, gedreven door landen die onder het mom van een “verantwoord” initiatief vooral meer greep willen krijgen op grondstoffen.

Het mooie verhaal van het Kimberley Proces…

Het Kimberley Proces lanceerde in 2003 een certificeringssysteem als antwoord op rebellengroepen die hun oorlogskas spijsden via de handel in ruwe diamanten, onder meer in Sierra Leone en Angola. Op papier klinkt het aantrekkelijk: één uniform systeem dat belooft “vuile” diamanten van de markt te weren door ze simpelweg geen certificaat te geven.

Twintig jaar praktijk tonen een ander beeld. Het KP heeft wel basiscontroles gestandaardiseerd, maar is niet in zijn kernopdracht geslaagd, namelijk de vele manieren aanpakken waarop diamanten nog steeds verbonden zijn met conflicten en mensenrechtenschendingen.

De simpele logica van het KP – wel of geen certificaat, “conflictvrij” of onder embargo – reduceert een ingewikkeld governanceprobleem tot een ja-nee-beslissing. Dat kan kopers gerust stellen, maar laat de onderliggende problemen ongemoeid.

Een systeem dat vastzit in de tijd

Het KP is een systeem waarbij staten tot overeenstemming moeten komen. In de praktijk leidt dat ertoe dat er weinig tot niets beweegt omdat landen het model misbruiken om alles te blokkeren wat hen politiek niet uitkomt.

Zo raakt het KP al jaren geen stap vooruit bij gebrek aan gezamenlijke wil om het mandaat uit te breiden naar bredere vormen van geweld of systematische mensenrechtenschendingen rond de diamanthandel.

Al vier jaar ligt er bijvoorbeeld een Oekraïens voorstel op tafel, gesteund door de EU en enkele westerse landen, om de gevolgen van de Russische invasie voor het KP te bespreken, aangezien die oorlogskas mee wordt gefinancierd door Alrosa, een grotendeels staatsgecontroleerd diamantmijnbedrijf.

Net als de vorige jaren werd dit debat ook nu weer geblokkeerd door Rusland en bevriende landen. Zelfs over één van de grootste uitdagingen voor de sector vandaag mag binnen het KP dus niet eens worden gepraat.

Staten bewaken, sluiproutes blijven

Een tweede grote zwakte is dat het KP alle verantwoordelijkheid bij staten legt, zonder stevig of onafhankelijk controlesysteem. In essentie vertrouwt het er op dat lidstaten de integriteit van alle binnenlandse handelsstromen kunnen garanderen, hoe complex die ook zijn.

Van bedrijven wordt niets gevraagd. Ze hoeven de risico’s in hun toeleveringsketen niet systematisch in kaart te brengen, noch publiek te maken hoe zij daarmee omgaan. Dat staat in schril contrast met de ‘due diligence’ of zorgplicht-benadering in onder meer de EU-regels rond conflictmineralen, waar diamant bewust buiten is gehouden. Regeringen hebben er alle belang bij de geldigheid van hun certificaten te beschermen en zijn daarom geneigd zwakke plekken te minimaliseren.

De Verenigde Arabische Emiraten is uitgegroeid tot hub voor conflictgoud

Samen verklaart dit waarom er in twee decennia amper vooruitgang is geboekt om de mazen in het net te dichten. KP-controles gelden nog steeds alleen voor ruwe diamanten: zodra een steen geslepen of gepolijst is, valt hij buiten het certificeringssysteem. In handelscentra kunnen bovendien certificaten met “gemengde oorsprong” worden uitgegeven, zonder dat duidelijk is uit welke landen de diamanten komen. Die zwaktes bieden ruime kansen om diamanten van dubieuze origine in de reguliere handel te loodsen.

Een schijnmanoeuvre

De eenvoud van het KP maakt het aantrekkelijk als ‘quick fix’, maar in de praktijk faciliteert het greenwashing. Ondanks alle beperkingen wordt het KP-certificaat in de markt gezet als ethisch keurmerk, terwijl zonder beperkingen ‘conflictvrije’ certificaten worden afgegeven voor Russische diamanten, of voor diamanten verhandeld door Wagner-huurlingen in de Centraal-Afrikaanse Republiek.

Het nieuwe enthousiasme voor het KP-model lijkt vooral een manier om verantwoordelijkheid en kosten van echte transparantie en traceerbaarheid te ontwijken, maar wél de schijn van verantwoorde handel te wekken.

Dat uitgerekend de Verenigde Arabische Emiraten, als huidige voorzitter van het KP, dit soort modellen promoten, is veelzeggend. Het land is uitgegroeid tot hub voor conflictgoud. De NGO Swissaid berekende dat in 2024 alleen al uit het oorlogvoerende Soedan 83 ton goud rechtstreeks en via sluiproutes in Dubai werd verhandeld, goed voor miljarden euro’s. Dit lijkt vooral op een poging om bestaande dubieuze praktijken met een nieuw label te legitimeren.

In plaats van nog een keurmerk dat vooral gewetens sust, hebben we robuuste systemen nodig die zorgvuldig gedeelde verantwoordelijkheid, publieke rapportering en onafhankelijke controle centraal stellen, de zogenaamde due-diligencesystemen. De uitdagingen en belangen zijn enorm. Net daarom moeten we waken dat we ons niet laten verleiden door verouderde schijnoplossingen in een nieuw jasje, die ons opnieuw doen vastlopen in plaats van echte vooruitgang mogelijk te maken.