‘In Burkina Faso zijn alle ingrediënten aanwezig voor een staatsgreep’

Burkina Faso wordt al vijf jaar geteisterd door het geweld van militante islamistische groeperingen, met een politieke en humanitaire crisis tot gevolg. Het land kent een lange traditie van militaire inmenging, schrijft West-Afrika-expert Daniel Eizinga. Met de arrestatie van president Kaboré lijkt een nieuwe staatsgreep een feit.

Het nieuwe jaar is nog maar een paar weken bezig en West-Afrika heeft al zijn eerste poging tot staatsgreep achter de rug. Op 12 januari maakte de regering van Burkina Faso bekend dat ze een complot binnen de strijdkrachten had verijdeld om de staat te destabiliseren.

Op een persconferentie meldde minister van Defensie Aimé Barthélemy Simporé toen dat tien soldaten en vijf burgers waren gearresteerd in verband met het complot. Ze zouden worden berecht door een militaire rechtbank.

Er zijn nu al militaire regeringen aan de macht in Mali, Guinee, Tsjaad en Soedan, na vier staatsgrepen in het afgelopen jaar.

Op de sociale media regende het al speculaties over een mogelijke staatsgreep in Ouagadougou. Voorlopig is die crisis afgewend, maar er zijn nog veel redenen om ons zorgen te maken. (Op het moment van dit schrijven was er nog geen sprake van een nieuwe poging tot staatsgreep. In het weekend van 22 en 23 januari namen de spanningen opnieuw toe met hevige vuurgevechten tot gevolg. President Kaboré zou daarbij zijn gearresteerd, red.)

Militaire inmenging

Burkina Faso heeft een lange traditie van militaire inmenging. In de eerste 27 jaar van de onafhankelijkheid pleegde het leger vijf staatsgrepen en één zogenaamde “autocoup” - een militaire staatsgreep die werd geïnitieerd of aangemoedigd door de gekozen leider van een land.

De laatste staatsgreep doodde de beroemde leider Thomas Sankara. Hij gaf Burkina Faso zijn naam, vrij vertaald “land van oprechte mensen”. Bij de staatsgreep werd Sankara’s onderbevelhebber, Blaise Compaoré, geïnstalleerd als president.

Compaoré maakte een einde aan de staatsgrepen in Burkina Faso. Nadat hij de macht had overgenomen, schakelde hij meedogenloos zijn rivalen uit. Eens de tegenstand was verdwenen slaagde Compaoré erin het leger te herstructureren en het Régiment de la Sécurité Présidentielle op te richten, een elite-eenheid die fungeerde als een soort pretoriaanse garde.

De eenheid legde enkel verantwoording af aan Compaoré, smoorde de dreiging van een nieuwe staatsgreep in de kiem en hielp hem zelfs om ​​grootschalige muiterij in 2011 te doorstaan.

Maar de eenheid was niet in staat hem te beschermen tegen burgers die verandering eisten.

Overgang naar democratie

In 2014 trokken miljoenen demonstranten de straat op. Ze eisten dat Compaoré zich zou houden aan de limieten van zijn termijn. De opstand dwong hem uiteindelijk af te treden en in ballingschap te vluchten.

De volksbeweging veranderde vervolgens in een politieke overgang naar democratie.

De meest recente poging tot staatsgreep doet vragen rijzen over de coherentie van het militaire en professioneel ethos van de Burkinese militaire officieren.

Die transitie werd bijna tenietgedaan toen Compaoré-getrouwen binnen de elite-eenheid hun eigen staatsgreep in de steigers zetten in september 2015. Maar dat was buiten de Burkinese burgers gerekend, die opnieuw op straat kwamen.

Om de burgerbevolking te steunen omsingelde een detachement van het reguliere leger - dat toen onder het bevel stond van een civiele overgangsregering - de putschisten waarmee de poging tot staatsgreep in de kiem gesmoord werd. De politieke transitie culmineerde uiteindelijk in de meest vrije en eerlijke verkiezingen van Burkina Faso tot nog toe.

Maar vandaag is niet duidelijk in hoeverre de strijdkrachten de burgerlijke overheid respecteren. De meest recente poging tot staatsgreep doet vragen rijzen over de coherentie van het militaire en professioneel ethos van de Burkinese militaire officieren.

Eerdere militaire interventies in de politiek waren telkens een reactie op druk vanuit de burgerbevolking. Het is mogelijk dat er vandaag een gelijkaardige druk aan het opbouwen is, door een groeiend onveiligheidsgevoel.

Veiligheidscrisis

Militante islamistische groeperingen winnen terrein in alle delen van het land. Door het geweld is bijna een op de twaalf burgers uit hun huis verjaagd. De onveiligheid veroorzaakt door deze groepen en andere criminele opportunisten is de voorbije vijf jaar exponentieel gestegen.

Het geweld door militante groeperingen ondergraaft ook de sociale tolerantie, waar Burkina Faso tot voor kort nochtans voor bekendstond.

Het aantal gewelddadige incidenten gelinkt aan militante islamistische groepen in Burkina Faso is op een jaar tijd verdubbeld, van bijna 500 in 2020 naar 1150 in 2021. In absolute cijfers doet het land het nog slechter dan de andere zorgenkinderen uit de regio: Mali met 684 en Niger met 149 incidenten.

Dat de veiligheidssituatie maar niet onder controle geraakt, ondermijnde het vertrouwen in de regering van president Roch Kaboré. Waar zijn verkiezingsoverwinning in 2015 nog gezien werd als een baken van democratie, is zijn aanblijven nu meer een krachttest voor het land.

Het geweld door militante groeperingen ondergraaft ook de sociale tolerantie, waar Burkina Faso tot voor kort nochtans voor bekendstond. Het wekt slapende sektarische conflicten en leidt tot represailles. Het heeft ook een oorlogseconomie en kindsoldaten geïmporteerd.

In juni werden burgers die in en rond een artisanale goudmijn aan het werken waren afgeslacht door tieners. Naar alle waarschijnlijkheid waren zij ingezet en bewapend door een islamistische groepering die haar zinnen op de grondstof had gezet. In een reactie op de publieke verontwaardiging over het incident, heeft Kaboré toen zijn minister van Defensie de deur gewezen.

Vier maanden later werden tientallen militaire politieagenten gedood door militanten, nadat ze al weken niet bevoorraad werden. Er kwam een brief van de commandant aan het licht waarin hij uitlegde dat hun voedselvoorraden uitgeput waren en zijn agenten moesten stropen om zich te kunnen voeden. Dat incident legde ernstige tekortkomingen bloot in de administratie en bevelstructuur van het leger.

Onder deze omstandigheden is onvrede bij de grondtroepen en hogerop de ladder begrijpelijk, net als de frustratie en desillusie bij de burgerbevolking van Burkina Faso. Het land is in chaos. De regering moet meerdere crises tegelijk oplossen die ze niet eens kan beheersen.

De situatie lijkt op die van Mali van vóór de staatsgreep van augustus 2020: een geplaagde regering die overweldigd wordt door een snel groeiende veiligheidscrisis in het achterland, een gefrustreerde militaire leiding die de basisinstrumenten ontbeert om de vijand te trotseren en een groeiende onvrede bij de bevolking over de gepercipieerde tekortkomingen van hun verkozen leiders. Kortweg het ideale recept voor een staatsgreep.

Belangrijk verschil

Maar er is een belangrijk verschil met de Malinese situatie. Amper zes jaar geleden - en ongetwijfeld nog vers in het geheugen van de Burkinezen - is het leger opgestaan om het volk en de grondwet te verdedigen tegen op macht beluste soldaten.

Burkina Faso heeft zo’n dienst van het leger opnieuw broodnodig. Burkinese soldaten en burgers hebben de kans om hun democratische instellingen verder te versterken door zich resoluut tegen elke ongrondwettelijke machtsovername te blijven verzetten.

De burgers die zich in 2015 tegen de putschisten van het Régiment de la sécurité présidentielle hebben verzet, moeten mogelijk opnieuw worden opgeroepen om de democratisering van Burkina Faso te vrijwaren.

Democratie is rommelig. Het vergemakkelijkt verandering, maar door een onvolmaakt proces van zelfcorrectie. Dit vereist geduld, betrokkenheid en toewijding.

Deze opinie is eerder verschenen bij IPS-partner The Conversation